„Polska i Polonia zagraniczna stanowią dwie różne, ale uzupełniające się i komplementarne części tej samej rzeczywistości, duszy, kultury, myślenia i czucia dziejów, aspiracji, zwycięstw i porażek. Polonia jest ważna dla Polski tak jak Polska jest ważna dla Polonii, bowiem historia narodu polskiego składa się z obydwu nierozłącznych części: historii Polaków na ziemiach polskich oraz historii Polaków poza granicami Ojczyzny”.
Według danych pochodzących ze spisów powszechnych, przedstawicielstw dyplomatycznych Rzeczypospolitej Polskiej i danych organizacji polonijnych, Polska należy do światowej czołówki państw pod względem liczebności w stosunku do liczby mieszkańców kraju ojczystego. Liczniejsze procentowo diaspory tworzą jedynie: Irlandczycy, Żydzi, Ormianie, Albańczycy oraz Portugalczycy. Depozyt kulturowy wytworzony przez kolejne fale emigrantów politycznych, wojennych i ekonomicznych stanowi niezwykłą wartość dla dorobku i dziedzictwa kulturowego Polaków
Wielka część tego depozytu kulturowego Polaków została wytworzona w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, w której diaspora polska szacowana jest na 8-11 milionów osób polskiego pochodzenia, co stanowi połowę światowej diaspory utworzonej przez polskich emigrantów. Jednocześnie amerykańska Polonia była najlepiej zorganizowaną społecznością polską na emigracji, co dodatkowo powinno skupić uwagę badaczy Polonii zagranicznej.
Piękną i wciąż mało znaną kartą z dziejów polskiego wychodźstwa za oceanem jest wkład Polaków w rozwój Kościoła katolickiego na terenie Stanów Zjednoczonych i kulturotwórcza rola polskich parafii etnicznych. Nasi rodacy emigrujący za ocean w XIX i XX wieku, wśród podstawowych potrzeb, jakie pragnęli realizować w nowych miejscach osiedlenia, na pierwszym miejscu stawiali posiadanie „polskiej” świątyni, aby móc w ojczystej atmosferze kultu maryjnego czy też czczonych w rodzinnych stronach świętych realizować praktyki religijne. Miejsca te przesiąknięte polską perspektywą konfesyjną, historyczną i językową, stawały się automatycznie lokalnymi ambasadami wolnej Polski.
Jedną z najważniejszych trosk polskich emigrantów, poza zaspokojeniem elementarnych potrzeb życiowych, było zorganizowanie opieki duchowej, własnego kościoła i szkoły.
Założenie parafii było najważniejszym fundamentem każdej nowo powstającej osady polskiej. Tak zwana Emigracja ludowa, której nasilenie obserwujemy po zakończeniu wojny secesyjnej w USA (1861-1865), utworzyła trwałe ogniska polskości od Wschodniego Wybrzeża po Środkowy Zachód. Już w roku 1878 Henryk Sienkiewicz zwiedzając Amerykę zwrócił uwagę na doniosłą rolę parafii w życiu polskiej emigracji. W swoich pismach Osady polskie w Stanach Zjednoczonych pisał: „Chłopi przybywają tu bez znajomości kraju, języka, stosunków, widzą w duchownym nie tylko pasterza dusz, ale swojego pełnomocnika, rządcę i sędziego. Kościół jest ogniskiem wokół którego się grupują, nicią wiążącą ich z krajem, czymś swojskim, własnym, czymś ochronnym. Parafia staje się jednostką nie tylko w znaczeniu duchownym ale i socjalnym”
Biskup Teodor Kubina, przemawiając na Sejmie Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego w roku 1937, proces oparcia życia polskiego o parafię nazwał „Cudem wiary i polskości”.
Całe zorganizowane życie polskiej diaspory w Stanach Zjednoczonych, liczne masowe polonijne organizacje wyrosły ze wspólnot parafialnych, które stanowiły pierwsze i najbardziej stabilne ogniwo. Cechą charakterystyczną polskiego wychodźstwa było organizowanie się emigrantów wokół parafii, które sami zakładali. Dane statystyczne ukazują niezwykłą dynamikę ich rozwoju. W roku 1870 było 17 polskich parafii, w 1880 – 75, w 1890 – 170, w 1900 – 390, w 1910 – 520, w 1920 – 760, w 1930 – 850. Liczba Polaków należących do polskich parafii przekraczała 4 miliony, zaś liczba polskich duszpasterzy przekraczała 1500 osób.
Wykazany powyżej lawinowy rozwój liczby parafii był wprost proporcjonalny do wzrostu liczby polskich emigrantów w Stanach Zjednoczonych. Wraz ze wzrostem liczby parafii zmieniał się ich wygląd i zasoby materialne. Bardzo szybko drewniane kościoły zastąpiły monumentalne świątynie murowane, tworząc wraz z plebanią, szkołą, domem dla sióstr nauczycielek, audytorium i domami towarzystw specyficzny kompleks religijno-społeczny, który w naturalny sposób rozrastał się w polską dzielnicę.
W miastach, gdzie zaludnienie ludności polskiej było bardzo duże i z ciągłą tendencją wzrostu, nowe parafie powstawały w bezpośredniej bliskości starych, często zaledwie o kilka ulic dalej (tak było w przypadku Chicago, Detroit, Buffalo, Milwaukee i innych). Po uzyskaniu od biskupa miejsca pozwolenia na założenie parafii, emigranci zorganizowani w komitety budowlane dokonywali zakupu odpowiednich działek (tzw. lotów), na których wznoszono budynki. W pierwszym etapie inwestycji stawiano tzw. combination building, w którym na parterze mieściła się szkoła (przeważnie od czterech do dziesięciu klas), na piętrze przestrzenna hala przeznaczona na kościół, a w suterynie sale towarzystw, kuchnia, łaźnia, kotłownia i podobne pomieszczenia. Z czasem, w miarę rozrostu parafii budowano osobno kościół i szkołę, a dotychczasowy budynek oddawano do dyspozycji towarzystwom i licznym organizacjom działającym przy parafii .
Parafie polskie, powstałe w amerykańskich aglomeracjach, dzięki ich wielości (Chicago – 54, Detroit – 27, Buffalo – 32) oraz dużej liczbie parafian (parafia pw. św. Stanisława w Chicago w szczytowym okresie liczyła około 50 tys. członków) stawały się nie tylko centrami kultury polskiej, ale także odgrywały bardzo ważną rolę w strukturach amerykańskiego Kościoła katolickiego, ciesząc się szacunkiem i uznaniem. Arcybiskup metropolita chicagowski Samuel A. Stritch w liście gratulacyjnym z okazji 75-lecia parafii św. Stanisława w Chicago z dnia 28 sierpnia 1942 r. napisał: „Założyciele parafii przynieśli ze sobą wielką wiarę, oznaczoną krwią męczenników, którzy przez wieki okazywali swoją wiarę dla naszego zbudowania i zachęty. Przesyłając swoje błogosławieństwo życzę, by parafia była nadal klejnotem w koronie chicagowskiego Kościoła” . Z kolei biskup Stanisław V. Bona (diecezja Green Bay) podkreślał, iż pierwsze parafie polskie odegrały olbrzymią rolę w opiece nad rodakami napływającymi do USA.
Po drugiej wojnie światowej rozpoczął się proces cyklicznego zmniejszania liczby polskich parafii spowodowany migracjami wewnętrznymi, procesami asymilacyjnymi i zmianą składu etnicznego polskich dzielnic. W roku 1960 liczba polskich parafii spadła do 769. W latach 80. XX wieku rozpoczął się trwający do dziś proces ich zamykania, łączenia kilku w jedną lub łączenia parafii polskich z parafiami innych grup etnicznych.
Nasi rodacy, w aspekcie wielonarodowych procesów emigracyjnych, pozostawili w Stanach Zjednoczonych wiele materialnych śladów życia duchowego i kulturotwórczego, świadczących o ich dumie narodowej, a istotnych dla rozwoju USA. Polacy osiedlający się w Ameryce, niezależnie od dziejowych okoliczności, utworzyli około tysiąca placówek duszpasterskich, wznosząc nowe świątynie oraz pozostawiając wiele śladów polskości w świątyniach zastanych. W parafiach zakładali szkoły i centra kultury polskiej, które stawały się ważnymi ośrodkami narodowymi.
Parafia wraz ze swoim najbliższym otoczeniem odgrywała nieocenioną rolę w identyfikacji społeczności polskiej w Stanach Zjednoczonych. Polacy na pytanie: skąd pochodzą? – odpowiadali, że z „Wojciechowa”, „Stanisławowa”, „Jackowa”, „Trójcowa” itp. Nazwa wskazywała w tym przypadku nie tylko na patrona kościoła parafialnego, lecz określała także całą dzielnicę wyrosłą wokół polskiej parafii. Zdaniem Jamesa Puli, przeciętna emigracyjna wspólnota polska w Ameryce skupiała się wokół instytucji znanych ze „starego świata”, zwłaszcza parafii i rozmaitych towarzystw wzajemnej pomocy, dzięki którym powstawały organizacje etniczne, gazety, szkoły, kluby i inne stowarzyszenia. Wspólnoty te były dobrze funkcjonującymi, wewnętrznie uporządkowanymi społecznościami, które zaspokajały potrzeby swoich członków metodami odpowiadającymi zarówno ich europejskim tradycjom, jak i wymogom amerykańskiego środowiska miejskiego .
Tworzenie przez polskich emigrantów parafii etnicznych nie było czymś niespotykanym w życiu wielonarodowej i wielokulturowej społeczności Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Wiele grup etnicznych pochodzących z Europy powoływało na terenie Ameryki własne parafie stanowiące centra kultury narodowej. Kultywowanie zwyczajów przywiezionych ze „starego kraju” ułatwiało proces aklimatyzacji w nowych warunkach. Rola parafii przestała ograniczać się do zaspokajania potrzeb religijnych, ale została poszerzona o potrzeby wynikające z konieczności utrzymania odrębności danej grupy etnicznej . Można śmiało stwierdzić, że parafie etniczne rozwijające się dynamicznie na przełomie XIX i XX wieku miały ogromny wpływ na kształtowanie się katolicyzmu amerykańskiego. Nie były parafiami terytorialnymi, jak to ma do dziś miejsce w Europie, lecz budowano je na poczuciu świadomości wspólnoty narodowej i grupy etnicznej, dlatego funkcjonowały jako parafie personalne; każdy parafianin sam decydował, do jakiej parafii chce należeć.
Pełniąc funkcje religijne, społeczne i kulturowe, utrwalały i upowszechniały najważniejsze elementy polskiej pobożności wyrażające się w organizowaniu życia zgodnie z kalendarium roku liturgicznego. Roraty, gorzkie żale, majówki, nabożeństwa czerwcowe do Najświętszego Serca Jezusa, rekolekcje adwentowe i wielkopostne, popielec, Triduum Paschalne z adoracją Grobu Pańskiego, Wielkanoc, Wigilia i święta Bożego Narodzenia miały typowo polski charakter.
Dzieje oraz dorobek Polaków i ich potomków w Stanach Zjednoczonych stanowią bogatą spuściznę narodu polskiego. Pomysł rozpoczęcia szeroko zakrojonych badań nad polskimi parafiami w Stanach Zjednoczonych, jako głównymi centrami życia społeczno- kulturalnego Polonii amerykańskiej, zainicjował w roku 1976 dr hab. Czesław Bloch, kierownik Katedry Historii Najnowszej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i dyrektor Zakładu Duszpasterstwa i Migracji Polonijnej KUL. Sytuacja społeczno-polityczna Polski i brak środków finansowych na realizację tak dużego przedsięwzięcia spowodowały odroczenie badań na kolejne dekady. KUL zrealizował analogiczny projekt nad polonijnymi parafiami w Kanadzie, którego owocem było wydanie dwutomowego Leksykonu geograficzno- -historycznego parafii i kościołów polskich w Kanadzie w latach 1992-1993.
W roku 2014 funkcję dyrektora Ośrodka Badań nad Polonią i Duszpasterstwem Polonijnym KUL objął wychowanek i asystent prof. Blocha – prof. Jacek Gołębiowski, który powrócił do idei badań nad parafiami polskimi w USA. Pierwsze wyjazdy inicjujące ich realizację zorganizowano w 2013 r.; ich owocem było opracowanie poszczególnych etapów działań. Pierwszy z nich, zrealizowany dzięki środkom Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, obejmował inwentaryzację fotograficzną i źródłową. Kolejny obejmował 5 lat badań naukowych w ramach projektu dofinansowanego z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki pt. Polish Cathedrals – polskie dziedzictwo religijne, kulturowe, społeczne i materialne w Stanach Zjednoczonych. Leksykon .
Bezpośrednim celem pracy podjętej przez zespół badawczy było przeprowadzenie kwerendy i zabezpieczenie poprzez digitalizację materiałów źródłowych związanych z istnieniem i działalnością centrów polskości, jakimi były i są polskie kościoły: rękopiśmiennych źródeł archiwalnych (kroniki parafialne, księgi parafialne, kroniki i protokoły stowarzyszeń, bractw, komitetów charytatywnych, kolekcje korespondencji), dokumentacji fotograficznej i filmowej znajdującej się w archiwach parafialnych, dokumentacji architektonicznej, budowlanej i artystycznej świątyń i budynków towarzyszących. Wykonana została również szczegółowa dokumentacja fotograficzna obejmująca zabytki architektury sakralnej i obiektów im towarzyszących (budynki szkolne, parafialne, należące do stowarzyszeń społeczno-politycznych czy bractw religijnych).
Drugim i równie istotnym celem było naukowe opracowanie pozyskanych materiałów w formie leksykonu, prezentującego dorobek wspólnot parafialnych organizowanych przez Polaków na terenie Stanów Zjednoczonych, z uwzględnieniem działalności organizacji, bractw i towarzystw oraz szkół podstawowych i średnich.
Leksykon oprócz tradycyjnej formy wydawniczej – dwutomowej edycji – posiada także wersję elektroniczną dostępną szerokiemu gronu naukowców, dziennikarzy, studentów i osób zainteresowanych Polonią amerykańską. Zawiera on cyfrowo zapisane źródła do każdej parafii w postaci zeskanowanych ksiąg jubileuszowych, biuletynów parafialnych, ksiąg finansowych wybranych parafii, protokołów zebrań organizacji, szkolnych wydawnictw jubileuszowych i innych oraz wielorakich wydawnictw i druków niskonakładowych. Poza wymienionymi, wykonawcy projektu zeskanowali również najważniejsze monografie i opracowania dotyczące omawianych w leksykonie zagadnień w językach polskim i angielskim.
Leksykon cyfrowy zawiera kilkaset źródeł do dziejów polskich parafii w USA i kilkanaście tysięcy zdjęć prezentujących dziedzictwo kultury polskiej w Ameryce. Ich liczba będzie wzrastać w kolejnych latach w ramach tworzenia w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II Cyfrowego Archiwum Polonii.
Pierwszymi badaczami polskich parafii byli: Szczęsny Zahajkiewicz, autor publikacji Księża i parafie polskie w Stanach Zjednoczonych Północnej Ameryki (Chicago 1867), oraz ks. Wacław Kruszka, który swoim trzynastotomowym dziełem Historya Polska w Ameryce (początek, wzrost i rozwój dziejowy osad polskich w Północnej Ameryce) (Milwaukee 1905-1908) zainspirował kolejnych badaczy do pochylenia się nad fenomenem polskich wspólnot na kontynencie amerykańskim. Na przestrzeni lat próby przedstawienia dziejów poszczególnych parafii, czy też syntetycznego ujęcia zjawiska ich powstawania, podjęli m.in.: Karol Wachtel, Franciszek Niklewicz, Lucjan Bójnowski, Mieczysław Haiman, Daniel Buczek, Piotr Taras, Bolesław Kumor, Adam Walaszek, Dominic Pacyga, Józef Parot, Edward R. Kantowicz, Stanislaus Blejwas, Thomas L. Baker, Andrzej Brożek, Kazimierz Dopierała, Jacek Kociołek, Hieronim Kubiak, Danuta Piątkowska, Marcin Borys. Ciągle jednak tematyka polskich parafii na terenie USA nie została wyczerpana i nie doczekała się całościowego omówienia.
Zespół wykonawczy projektu złożony z historyków i historyków sztuki zdecydował o przeprowadzeniu badań dotyczących grupy 56 polskich kościołów, jako reprezentatywnej dla wszystkich kilkuset polskich świątyń, jakie powstały na terenie Stanów Zjednoczonych od drugiej połowy XIX wieku. Kościoły te badacze dziejów Polonii amerykańskiej określili mianem Polish Cathedrals, ich cechami charakterystycznymi są: czas powstania (lata 80. XIX wieku – lata 20. XX wieku), monumentalizm, bogactwo formy, styl historyzujący (neorenesans, neobarok, neogotyk lub eklektyzm), nagromadzenie elementów architektonicznych oraz dekoracyjnych, w tym nawiązujących do polskiej historii i kultury. Styl polskich katedr był charakterystyczny dla polskich społeczności funkcjonujących w USA, odróżniający owe kościoły od świątyń budowanych przez inne narodowości i nawiązujący do czasów świetności Rzeczypospolitej w XVI i XVII wieku . Trzeba również zaznaczyć, że kościoły należące do tej kategorii wznoszono głównie w dzielnicach przemysłowych amerykańskich miast Środkowego Zachodu i stanów Środkowoatlantyckich, a ich fundatorami w dużej mierze byli polscy emigranci – niskopłatni pracownicy fabryk, którzy ponosili znaczny trud finansowy, statystycznie większy niż przedstawiciele innych grup etnicznych . Według badaczy był to sposób na wyrażenie przywiązania do własnego dziedzictwa narodowego, przywiązania do ojczyzny, wiary przodków i nowej rzeczywistości, w której przyszło żyć przybyszom z ziem polskich , rozdzieleniem sacrum od profanum, gdy w industrialnym krajobrazie wznoszona była majestatyczna świątynia . Te monumentalne kościoły były zwieńczeniem działalności parafialnych wspólnot, i to właśnie w kontekście parafii przystąpiono do ich badania.
W ramach projektu badawczego kwerendą objęto 56 parafii-kościołów z kategorii Polish Cathedrals (55 kościołów rzymskokatolickich i jeden Polskie Narodowego Kościoła Katolickiego), znajdujących się na terenie stanów Wisconsin, Illinois, Minnesota, Michigan, Nowy Jork, Ohio, Pensylwania, Maryland i Massachusetts, erygowanych w latach 1866-1910.
Proces badawczy obejmował przeprowadzenie kwerendy i inwentaryzacji zgromadzonych w danym kościele źródeł. Następnie prowadzono digitalizację zachowanych archiwaliów, tj. ksiąg metrykalnych, sprawozdań finansowych, biuletynów parafialnych i innych dokumentów wytworzonych przez daną parafialną społeczność.
Ważnym źródłem pozyskanym podczas wyjazdów badawczych były tzw. księgi jubileuszowe, wydawane z okazji okrągłych rocznic istnienia parafii i zawierające wiele informacji o dziejach danej wspólnoty.
Równocześnie prowadzono dokumentację fotograficzną obiektów sakralnych, przede wszystkim kościołów, ale również szkół i innych parafialnych budynków. Dokumentacja dotyczyła bryły danego budynku, wystroju i wyposażenia wnętrza oraz zgromadzonych paramentów i innych przedmiotów o wartości historycznej. W dwóch przypadkach (św. Jana Bożego w Chicago i św. Kazimierza w Detroit) parafie zostały zlikwidowane, a ich kościoły rozebrane, dlatego posłużono się materiałami archiwalnymi dostępnymi w internecie.
internecie. Dla uzupełnienia pozyskanych w parafiach materiałów wykorzystano również zasoby archiwalne: Zgromadzenia Sióstr Szkolnych z Notre Dame (Milwaukee), Zgromadzenia Sióstr św. Feliksa z Kantalicjo (Livonia i Rzym) i Zgromadzenia Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu (Des Plaines i Rzym), Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Archiwum Diecezjalnego w Rzeszowie, Archiwum Diecezjalnego w Tarnowie oraz Muzeum Polskiego w Ameryce (Chicago).
Zebrane materiały archiwalne i fotograficzne posłużyły do sporządzenia haseł leksykograficznych odnoszących się do każdej z 56 parafii, w których istnieją Polish Cathedrals. Ich struktura przedstawia się następująco: każde hasło otwiera krótka charakterystyka miejscowości i opis okoliczności, w jakich powstała dana parafia, podane są również dane lokalizacji, liczby wiernych na przestrzeni lat, informacje na temat finansów danej wspólnoty, listy posługujących duszpasterzy wraz ze statystyką powołań kapłańskich i zakonnych. Drugą część hasła stanowi opis działalności danej parafii, ze szczególnym uwzględnieniem aktywności podejmowanych przez parafian w towarzystwach i organizacjach oraz działalności szkoły. Trzecią część obejmuje opis architektury, wystroju wnętrza i wyposażenia danego kościoła, a także innych parafialnych budynków i cmentarza. Integralną częścią hasła są fotografie – zdjęcia archiwalne oraz te wykonane współcześnie w czasie wyjazdów badawczych. Opis każdej parafii opatrzony jest bibliografią obejmującą nie tylko źródła archiwalne, materiały prasowe, ale również współczesne opracowania naukowe.
Za prace przy poszczególnych etapach powstawania leksykonu odpowiedzialny był interdyscyplinarny zespół. Kwerendę źródeł archiwalnych przeprowadzili: dr hab. Jacek Gołębiowski, prof. KUL (kierownik projektu), dr Paweł Sieradzki i s. mgr Genowefa Potaczała MChr; dr hab. Mieczysław Ryba, prof. KUL; kwerendę uzupełniającą: ks. dr Piotr Jaworski i mgr Łukasz Konopa. Za inwentaryzację obiektów architektonicznych i wnętrz świątyń odpowiedzialni byli: dr hab. Anna Sylwia Czyż, prof. UKSW, dr hab. Katarzyna Chrudzimska-Uhera, prof. UKSW, i dr Bartłomiej Gutowski. Dokumentację fotograficzną sporządził mgr Norbert Piwowarczyk. Zespół wyraża wdzięczność za udzielone wsparcie podczas prowadzonych prac badawczych śp. ks. Stanisławowi Flisowi – kierownikowi Centralnego Archiwum Polonii Amerykańskiej w Orchard Lake oraz ks. Zdzisławowi Torbie – proboszczowi parafii pw. św. Ferdynanda w Chicago.
Przy opracowaniu merytorycznym haseł pracowali: dr hab. Jacek Gołębiowski, prof. KUL, dr Maria Anna Furtak (historia i działalność towarzystw oraz szkół parafialnych) oraz dr hab. Anna Sylwia Czyż, prof. UKSW, i dr hab. Katarzyna Chrudzimska-Uhera, prof. UKSW (architektura, wystrój i wyposażenie wnętrz kościołów).
Autorzy mają nadzieję, że niniejszy leksykon przyczyni się do propagowania wiedzy na temat dziedzictwa polskiego w USA i zainicjuje dalsze badania nad depozytem kulturowym Polonii amerykańskiej.
Parafia pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika powstała w Chicopee, miejscu położonym w południowej części stanu Massachusetts, 150 km na zachód od Bostonu. W 2. poł. XIX w. było siedzibą wielu fabryk i zakładów przemysłowych, przyciągając licznych emigrantów z Europy. Stało ...
Parafia pw. św. Kazimierza powstała w dzielnicy Canton na południowo-wschodnim wybrzeżu Baltimore, 3 km na wschód od centrum miasta, gdzie zlokalizowane były różnego typu fabryki należące do Canton Company (walcownie, cegielnie, huty) oraz doki. Polacy zasiedlali dzielnicę od lat 70. ...
Parafia pw. Różańca Świętego, druga polska parafia w Baltimore, powstała w dzielnicy Fell’s Point, położonej w południowo-wschodniej części miasta, wzdłuż północnego wybrzeża Baltimore Harbor i północno-wschodniego dopływu Potapsco River. Tereny te, zdominowane przez ...
Parafia pw. św. Wojciecha, piąta polska parafia w Filadelfii, powstała w Port Richmond, dzielnicy położonej w południowo-wschodniej części miasta, nad rzeką Delaware. W XIX w. było to największe miejsce przeładunku węgla oraz dzielnica przemysłowa. W składzie etnicznym dominowali ...
Redakcja: Jacek Gołębiowski, Maria Furtak | ISB 978-83-66647-48-0 | Seria wydawnicza Źródła i monografie | Rok wydania 2023 | Okładka twarda | Ilość stron T1-440, T2-464
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
