1845-11-03 1910-08-16
"Obce rzeczy wiedzieć dobrze jest - swoje, obowiązek" - mawiał nasz bohater. Takie też motto zawarł w swoim największym dziele "Encyklopedii Staropolskiej". Zygmunt Gloger, bo jego dzisiaj chcemy Państwu przypomnieć wędrując po ziemiach Polski i Litwy, zbierał wytwory narodowej kultury: ludowe pieśni, przypowieści, porzekadła, rysunki, stare piśmiennictwo, stroje ludowe i pozostałości archeologiczne. Wszystko, co mu się z czasami minionymi w jakiś sposób kojarzyło.
Działalność folklorystyczna Zygmunta Glogera prowadzona w okresie zaborów była niezwykle ważna dla zachowania narodowej odrębności Polaków. W czasach największego ucisku, kiedy nie istniały państwowe instytucje patronujące polskiej nauce i kulturze, on uważał za konieczne trzymanie się narodowych obrzędów ludowych i szlacheckich. Jak pisał: "Każde społeczeństwo jest takim, jakimi pojęciami, cnotami, nałogami nasiąkły jego jednostki w domu, rodzinie i szkole". Imponował pracowitością. Spał 5 godzin, nie chadzał na rauty, wyścigi, bale czy inne tego typu zbędne imprezy. Efektem trzydziestu tak ascetycznie spędzonych lat gromadzenia materiałów o przeszłości dziejowej kraju i narodu była "Encyklopedia staropolska".
Mimo pokaźnego dorobku naukowego i powszechnego uznania do końca życia pozostał człowiekiem skromnym i serdecznym. Zmarł 15 sierpnia 1910 na skutek przypadkowego zakażenia i amputacji ręki. "Kochał przeszłość dla przyszłości" – te słowa widnieją na nagrobku Zygmunta Glogera na Powązkach.
Zygmunt Gloger - etnograf, folklorysta, krajoznawca, archeolog i historyk. Używał pseudonimów i kryptnimów: A.R.; A.Z.; Cygan Seweryn; Edmund Zaręba; G.; Gl.; Glo.; Glo.Zyg. Hr.; Hreczkosiej; Kazimierz Pruski; Ks.Grz.; L.; N.N.; Podgórzanin; Podlasianin; Pruski; Rolnik; Wieśniak, Wieśniak z Zawiśla; X.; Z.;Z.G.; Z.Glo.; Ziemianin; Zyg.; Zyg... Glo...
Urodził się 3 listopada 1845 r. w Kamionce Podolskiej (powiat augustowski). W domu rodzinnym miał okazję zetknąć się wybitnymi literatami: krewną matki, Narcyzą Żmichowską, oraz szkolnym kolegą ojca, Józefem Ignacym Kraszewskim. Ten ostatni opiekował się młodym Zygmuntem w czasie jego szkolnych lat w Warszawie. W 1858 dwunastoletni Zygmunt został umieszczony w Prywatnym Wyższym Naukowym Zakładzie Jana Nepomucena Leszczyńskiego, a w 1865 r. rozpoczął studia na wydziale Prawa i Administracji Warszawskiej Szkoły Głównej. Tu poznał i zaprzyjaźnił się z Henrykiem Sienkiewiczem. W Warszawie poznał Juliana Bartoszewicza (historyka, literaturoznawcy, współpracownika "Biblioteki Warszawskiej", autora wielu - przede wszystkim biograficznych haseł Encyklopedii Powszechnej Samuela Orgelbranda, a także przeznaczonej dla młodzieży Historii literatury polskiej). Bartoszewicz a także wspomniany Józef Ignacy Kraszewski wywarli niemały wpływ na kształtowanie jego zainteresowań.
W roku 1867 pracami etnograficznymi (Kilka słów o podaniach z okolic Tykocina; Kupalnocka. Stary zwyczaj palenia Sobotek pod nazwą Kupalnocki) rozpoczął współpracę z "Biblioteką Warszawską"; w 1868 rozpoczął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, zajmując się przede wszystkim historią i archeologią. Tam zetknął się z Wincentym Polem, który zachęcił go do prac badawczych w terenie, o jego zainteresowaniach etnograficznych zadecydowały także kontakty z Oskarem Kolbergiem.
W 1869 r. wydał Gloger opublikowaną pod pseudonimem i zadedykowaną J.I. Kraszewskiemu pierwszą większą pracę, zatytułowaną Obchody weselne. Pomimo pochlebnych recenzji (m.in. znanego etnografa Oskara Kolberga), dzieło to, oparte na polskiej literaturze etnograficznej i pracowicie zebranych materiałach własnych, nie znalazło zbyt wielu nabywców.
W 1872 zamieszkał w majątku rodzinnym w Jeżewie, gdzie gromadził zbiory archiwalne, archeologiczne oraz kompletował bogatą bibliotekę. Postanowił razem z ojcem założyć „muzeum rzeczy staropolskich”. Stąd wyruszał na wyprawy archeologiczne po ziemiach Polski i Litwy, skąd przywoził zrobione przez siebie szkice i notatki oraz okazy archeologiczne i muzealne. Podróżował sam lub z przyjaciółmi – Michałem Federowskim, badaczem ludu białoruskiego, oraz swoim teściem, Aleksandrem Jelskim. Zbierał i drukował pieśni i tańce ludowe, baśnie oraz opowiadania. Prowadził wykopaliska archeologiczne. Jego wrażenia z podróży zainteresowały prasę - cztery warszawskie gazety zamówiły u niego sprawozdania. W ten sposób ukazały się m.in. szkice Podróż Niemnem, W dolinie Biebrzy, Na falach Bugu.
W 1882 r. w czasie kolejnej wyprawy na Żmudź poznał piętnaście lat młodszą od siebie pannę Aleksandrę Jelską, z którą rok później wziął ślub. Pani Glogerowa urodziła Zygmuntowi dwoje dzieci, zapewniła mu też warunki, by mógł nadal odbywać swoje podróże krajoznawcze i prowadzić działalność społeczną. Niestety umarła w 1899 r., nie dożywszy nawet czterdziestu lat. Aby zagłuszyć ból po stracie pierwszej żony, pracował bardzo dużo, czego efektem stały się opublikowane w 1900 r. aż trzy obszerne dzieła: Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Rok polski oraz pierwszy tom Encyklopedii polskiej ilustrowanej,
Gloger wówczas był już zasłużonym działaczem na polu oświaty rolniczej - członkiem Komisji Historii Akademii Umiejętności w Krakowie, radcą Komitetu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Warszawie oraz pierwszym prezesem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego.
Wśród jego prac krajoznawczych na pierwsze miejsce wysuwa się zbiór szkiców Dolinami rzek z przedmową Elizy Orzeszkowej; zaś wśród prac historycznch niepoślednie miejsce zajmuje Geografia historyczna ziem dawnej Polski (1900).
W 1907 r. Gloger jeszcze raz wstąpił w związek małżeński z 50-letnią wdową Kazimierą z Weissenbornów Wilczyńską.
Pod koniec życia zamieszkał w Warszawie, tam zmarł 16 sierpnia 1910. Swoje zbiory gromadzone w ciągu lat 40 (a niamało tu było unikalnych starodrukow) zapisał w testamencie Towarzystwu Etnograficznemu, Towarzystwu Krajoznawczemu i Towarzystwu Biblioek Publicznych w Warszawie oraz Muzeum Przemyslu i Rolnictwa. Uwieńczeniem dorobku Glogera była Encyklopedia staropolska (tomy 1-4 1900-1903, wielokrotnie wznawiana - od roku 1958 w podobiźnie fototypicznej) - nadal nieoceniony przewodnik po kulturze staropolskiej, z powodzeniem uzupełniający Encyklopedię staropolska Aleksandra Brücknera. To dzieło Glogera, przygotowane rzetelnie w oparciu o niejednokrotnie dzisiaj już nieistniejące źródła historyczne, poprzedza znamienne motto: "Obce rzeczy wiedzieć dobrze jest - swoje obowiązek". Wśród wielu prac etnograficznych Glogera szczególne miejsce zajmują Starodawne dumy i pieśni (1877); Kujawiaki, mazurki, wyrwasy i dumki pomniejsze (1879); Baśnie i powieści (1879, później wielokrotnie wznawiane) oraz Pieśni ludu (1892 z opracowaniem musycznym Zygmunnta Noskowskiego). Znakomitą formą popularyzacji wiedzy etnograficznej jest chociażby Rok polski w życiu, tradycji i pieśni (1900).
Encyklopedia staropolska ilustrowana stanowi bez wątpienia jedną z najznamienitszych prac Zygmunta Glogera. Pisze o niej Krzyżanowski: „Nowe dzieło wyrosło na gruncie Glogerowego dorobku czterdziestoletniego, którego było podsumowaniem znacznie rozszerzonym, autor bowiem dziewięciuset drobnych i większych artykułów i szkiców opracował w Encyklopedii staropolskiej około 3000 wyrazów hasłowych, tak że ujęcia te były w znacznym stopniu powtórzeniem wywodów jego dawniejszych, ułożonym w porządku alfabetycznym”. Jest rzeczą oczywistą, że sam Gloger nie sprostałby takiemu wielkiemu przedsięwzięciu, korzystał więc z nieocenionej pomocy czterdziestu ludzi nauki, „od których – jak pisał w zakończeniu dzieła – Encyklopedia staropolska doznała szczególniejszej życzliwości”. Znaleźli się wśród nich m.in. Szymon Aszkenazy, Jan Karłowicz, Hieronim Łopaciński. Zamierzał wydać Encyklopedię jako dzieło kilkunastotomowe, lecz liczne problemy, przede wszystkim finansowe, spowodowały jej wydanie tylko w czterech tomach., w latach 1900-1903.
Dzieło Glogera, przygotowane w oparciu o – co warto podkreślić – niejednokrotnie dzisiaj już nieistniejące źródła, poprzedza wzięta od Andrzeja Maksymiliana Fredry maksyma: "Obce rzeczy wiedzieć dobrze jest – swoje, obowiązek". Forma zamieszczonych w nich artykułów jest bardzo różna – od parowierszowych haseł, po duże, niekiedy kilkunastostronicowe artykuły. Julian Krzyżanowski w znakomitym wstępie do jednego z powojennych wydań reprintu Encyklopedii, wyróżnił sześć zespołów tematycznych dzieła: o państwie polskim, o Kościele, o kulturze materialnej, o kulturze obyczajowej, o kulturze umysłowej i o sprawach językowych. Wszystko to ozdobione częstokroć unikatowym materiałem ilustracyjnym, przedstawiającym zabytki architektury dzisiaj już nie istniejące, sprzęty i narzędzia spotykane w muzeach, a także obrazki rodzajowe zaczerpnięte ze starych czasopism.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.