1896-10-03     1980-12-16

Stanisław Tatar

Stanisław Tatar - ps. „Erazm”, „Tabor”, „Turski”, „Warta” - generał brygady Polskich Sił Zbrojnych i Ludowego Wojska Polskiego.

Urodził się 3 października 1896 w Biórkowie Wielkim, w powiecie miechowskim. Był dzieckiem bardzo zdolnym. W szkole wyróżniał się ponadprzeciętną inteligencją i zdolnościami. Każdą klasę gimnazjum kończył jako prymus. W 1915 r. ukończył VIII Liceum Ogólnokształcące w Warszawie im. Władysława IV. Świadectwo maturalne otrzymał z medalem.

Jako poddany rosyjski otrzymał powołanie do Armii Imperium Rosyjskiego. W okresie od grudnia 1915 r. do czerwca 1916 r. studiował w Szkole Artylerii Ciężkiej w Odessie i otrzymał patent oficerski z rąk cara Mikołaja II. W 1917 przeniesiony jako podporucznik do I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego, formowanego w Rosji po rewolucji lutowej i obaleniu caratu. Od listopada 1917 do maja 1918 dowodził samodzielnym dywizjonem artylerii ciężkiej we wspomnianym korpusie. Wiosna 1918 otrzymał awans na porucznika. Po rozwiązaniu Korpusu przez Niemców i demobilizacji wrócił do Kongresówki, gdzie w listopadzie 1918 brał udział w rozbrajaniu Niemców.

W czasie wojny polsko-bolszewickiej dowodził baterią. 3 maja 1922 roku został zweryfikowany w stopniu kapitana ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 roku i 233. lokatą w korpusie oficerów artylerii. Jego oddziałem macierzystym był wówczas 8 pułk artylerii polowej w Płocku. W tym samym roku dowodził grupą manewrową artylerii w Doświadczalnym Centrum Wyszkolenia Armii w Rembertowie. W 1923 roku, po ukończeniu kursu dowódców, został mianowany dowódcą szkolnej baterii w Oficerskiej Szkole Artylerii w Toruniu. 1 grudnia 1924 roku awansował na majora ze starszeństwem z dniem 15 sierpnia 1924 roku i 91. lokatą w korpusie oficerów artylerii. 20 grudnia 1929 roku, po odbyciu stażu liniowego i ukończeniu kursu próbnego, został powołany do Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, w charakterze słuchacza Kursu 1929–1931. Po ukończeniu pierwszego roku został skierowany na studia w Wyższej Szkole Wojennej w Paryżu (franc. École Supérieure de Guerre). 14 grudnia 1931 roku awansował na podpułkownika ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1932 roku i 7. lokatą w korpusie oficerów artyleri. Po ukończeniu studiów otrzymał dyplom naukowy oficera dyplomowanego i z dniem 1 listopada 1932 roku przydzielony został do Oddziału III Sztabu Głównego w Warszawie. 28 września 1933 roku został przeniesiony do Wyższej Szkoły Wojennej na stanowisko wykładowcy. Później został kierownikiem katedry taktyki artylerii. Komitet Wyższej Szkoły Wojennej złożony z inspektorów armii, któremu przewodniczył generał broni Kazimierz Sosnkowski zatwierdził zaproponowane przez niego zmiany w regulaminach artylerii, jednocześnie uznając go za wybitnego wykładowcę i eksperta w dziedzinie użycia artylerii w walce. Od 14 lutego 1938 roku dowodził 3 pułkiem artylerii lekkiej Legionów w Zamościu. Na pułkownika awansował ze starszeństwem z dniem 19 marca 1939 roku i 8. lokatą w korpusie oficerów artylerii.

W sierpniu 1939 roku objął dowództwo artylerii dywizyjnej 3 Dywizji Piechoty Legionów i sprawował je w początkowym okresie kampanii wrześniowej. W czasie walk pod Tomaszowem dowodził całą wspomnianą dywizją. Po rozbiciu dywizji z jej resztek zorganizował 3 Brygadę Piechoty i stanął na jej czele. Po walkach dostał się do niemieckiej niewoli, z której po kilku dniach zbiegł. Ukrywał się w nadleśnictwie Lipa obok Zaklikowa. Nadleśnictwo należało do ordynacji hrabiego Jana Zamojskiego, który był jego przyjacielem. Tam zajmował się handlem drzewem, podając się za inżyniera z Warszawy o nazwisku Talar.

W okresie od stycznia 1940 do września 1943 był szefem Oddziału Organizacyjnego Sztabu Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej. We wrześniu 1943 roku wyznaczony został na stanowisko szefa Oddziału III Operacyjnego Sztabu KG AK. 1 października tego roku został awansowany do stopnia generała brygady. Na podstawie Instrukcji dla Kraju, otrzymanych z Londynu, opracował plan „Burza”. Na jesieni 1943 roku doszło do kryzysu wewnątrz Komendy Głównej AK. Generał Tatar uważany był wówczas za trzecią najważniejszą osobę w Komendzie Głównej – po dowódcy Armii Krajowej generale Komorowskim oraz szefie sztabu Komendy Głównej generale Pełczyńskim. Ich współpraca układała się coraz gorzej, gdyż generał Tatar nie miał dobrego mniemania o umiejętnościach operacyjnych Komorowskiego i Pełczyńskiego. Z całej trójki to on właśnie miał najwięcej cech twardego dowódcy, szybko podejmującego decyzję. 28 października 1943 roku na miesięcznej odprawie Komendy Głównej Armii Krajowej generał Tatar wystąpił z tezą o konieczności politycznego porozumienia z ZSRR, zanim Armia Czerwona dotrze do granic państwa polskiego. Był to powód, by generała Tatara pozbyć się z Warszawy. Wyjazd Tatara do Londynu drogą lotniczą (w ramach Operacji Most), dokąd wysłano go pod pretekstem zaprezentowania stanu przygotowań do przeprowadzania powstania powszechnego, nastąpił 16 kwietnia 1944 roku.

W maju tego roku został III zastępcą szefa Sztabu Naczelnego Wodza (zastępca szefa Sztabu NW do Spraw Krajowych). W jego bezpośrednim podporządkowaniu znalazł się Oddział VI (Specjalny) Sztabu NW. Towarzyszył premierowi Stanisławowi Mikołajczykowi w czerwcu 1944 roku w podróży do Waszyngtonu i w październiku do Moskwy. W czerwcu 1944 został kawalerem brytyjskiego Orderu Łaźni. Kawaler Krzyża Virtuti Militari. W okresie od sierpnia 1945 do kwietnia 1947 był dowódcą artylerii I Korpusu Polskiego.

Po śmierci gen. Lucjana Żeligowskiego w 1947 był odpowiedzialny za przewiezienie jego ciała do Warszawy, zgodnie z ostatnią wolą zmarłego. Wykorzystał tę okazję do przekazania rządowi Józefa Cyrankiewicza w Warszawie zdeponowanej w Wielkiej Brytanii części zasobów Funduszu Obrony Narodowej – 350 kg złota oraz 2,5 miliona dolarów (Fundusz Drawa). W 1945 minister obrony narodowej rządu RP na uchodźstwie gen. Marian Kukiel przeznaczył te fundusze na pomoc dla byłych żołnierzy Armii Krajowej i pozostałych po nich rodzin. Gen. Stanisław Tatar wraz z ppłk. dypl. Marianem Utnikiem i płk. dypl. Stanisławem Nowickim – oficerami Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza – zostali ustanowieni powiernikami skarbu (tzw. Komitet Trzech) przez Rząd RP na uchodźstwie. 19 czerwca 1947 skarb został, wbrew woli Rządu RP na uchodźstwie, przekazany przez powierników attaché wojskowemu ambasady Polski Ludowej w Londynie – przedstawicielowi wywiadu wojskowego PRL. Komitet Trzech przekazał również do Warszawy przeszło pięćset teczek archiwalnych Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza, narażając w ten sposób osoby występujące w dokumentach na policyjne represje ze strony komunistycznych organów bezpieczeństwa. Dziesięć metalowych kaset ze złotem przywiezionych zostało z Londynu na Okęcie w dwóch rzutach (3 i 13 lipca 1947). Przerzutu dokonali kurierzy specjalni: płk Leon Szwajcer i Pola Landau-Leder. Po przylocie do Warszawy złoto złożone zostało w gabinecie szefa II Oddziału gen. Wacława Komara. Dopiero 8 marca 1948 wiceminister obrony narodowej Marian Spychalski zlecił przekazanie złota do NBP.

Dzięki współpracy z oficerami wywiadu Oddziału II Sztabu Generalnego WP Stanisław Tatar otrzymał w 1947 paszport konsularny RP (PRL). W lipcu 1948 prezydent Bolesław Bierut odznaczył generała Tatara Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, pułkownika Nowickiego Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, a podpułkownik Utnik rozkazem marszałka Michała Roli-Żymierskiego został awansowany do stopnia pułkownika. Od tego czasu Stanisław Tatar był izolowany przez środowiska niepodległościowe w kraju i za granicą. Do Polski powrócił w 1949.

Po przyjeździe został aresztowany i w 1951 w procesie „TUN” skazany na karę dożywotniego więzienia na podstawie spreparowanych dowodów (m. in. oskarżony o defraudację złota ze skarbu FON i próbę wykorzystania przekazania depozytu do rozpoczęcia działalności szpiegowskiej). Tatar skazany został także w procesie generałów. Karę odbywał w zakładzie karnym we Wronkach, skąd w wyniku amnestii wyszedł na wolność w maju 1956. Następnie został zrehabilitowany. Nie powrócił do służby wojskowej. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera A18-8-28). Ministerstwo Obrony Narodowej na pogrzebie gen. Tatara reprezentowali: gen. bryg. dr Rudolf Dzipanow oraz gen. bryg. w st. spocz. Franciszek Skibiński.

Ordery i odznaczenia

Krzyż Złoty Orderu Wojennego Virtuti Militari
Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari (1921)
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1948)
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1938)
Krzyż Niepodległości (4 listopada 1933)
Krzyż Walecznych (pięciokrotnie, po raz 1 i 2 w 1921, 1922, 1944)
Złoty Krzyż Zasługi (19 marca 1936)
Order Łaźni (Wielka Brytania, 1944)
Krzyż Oficerski Orderu Legii Honorowej (Francja, 1937)
Order Świętej Anny II klasy (Imperium Rosyjskie)
Order Świętej Anny III klasy (Imperium Rosyjskie)
Order Świętego Stanisława II klasy (Imperium Rosyjskie)
Order Świętego Stanisława III klasy (Imperium Rosyjskie)
Medal międzysojuszniczy „Médaille Interalliée”