1752-11-01     1826-07-26

Józef Zajączek

Można go odszukać na obrazie - Panoramie Racławickiej, dowodził bowiem w bitwie racławickiej lewym, zachodnim skrzydłem polskiej armii i miał pod swoimi rozkazami dywizję zwaną małopolską oraz część oddziałów chłopskich. Generał Józef Zajączek herbu Świnka - uczestnik Insurekcji Kościuszkowskiej i wojen napoleońskich, dowódca polskiego korpusu Wielkiej Armii Napoleona, namiestnik Królestwa Polskiego z nadania cara Aleksandra I. 27 lipca mija kolejna rocznica jego śmierci.

Józef Zajączek już jako szesnastolatek w 1768 r. wstąpił do wojska koronnego, idąc w ślady swojego ojca, pułkownika. Był to rok wybuchu konfederacji barskiej i Zajączek znalazł się wśród konfederatów, a nawet był sekretarzem ich przedstawiciela w Paryżu. Po upadku konfederacji oddał się pod komendę Kazimierza Pułaskiego, który w Turcji próbował utworzyć polski legion. Po powrocie do Polski służył w gwardii hetmana Branickiego, stronnika Rosji, ale w czasie Sejmu Czteroletniego opowiedział się za reformami i Konstytucją 3 Maja. W wojnie 1792 r. z Rosją wykazał się męstwem w bitwie pod Zieleńcami, za co nagrodzono go orderem Virtuti Militari. W czasie Targowicy złożył dymisję i wyjechał do Wiednia, skąd działał jako emisariusz Kościuszki.

Już w trakcie Insurekcji okazało się, że generał to „(…) tęgi rębacz, żaden wódz (…)”, jak scharakteryzował go historyk Szymon Askenazy. Dobrze sobie radził, wykonując rozkazy Naczelnika, ale sam nie był dobrym taktykiem i brakowało mu dowódczej charyzmy. Po przegranej pod Chełmem doszło nawet do buntu jego oficerów i interweniować musiał sam Naczelnik. Kiedy jednak Kościuszko trafił do niewoli, to Zajączek przez krótki czas pełnił rolę Wodza Naczelnego.

Po upadku powstania musiał uciekać z Polski. Kiedy powstawały Legiony Polskie we Włoszech, spodziewał się objąć nad nimi dowództwo, jednak żołnierze pamiętający jego błędy popełnione przy obronie Pragi woleli komendę generała Dąbrowskiego.

Jako generał armii Napoleona walczył w bitwie pod piramidami, organizował Legię Północną oraz uczestniczył w wojnie 1812 r. Pod Berezyną stracił prawą nogę. Trafił do niewoli, z której powrócił do Warszawy w 1814 r. Tu zajął się organizowaniem armii Królestwa Polskiego – tworu, który miał być namiastką polskiej państwowości z carem Aleksandrem I w roli króla.

Jakobin z czasów Insurekcji stał się gorliwym wyznawcą nowej sytuacji. W listopadzie 1815 r. został mianowany przez Aleksandra I jego namiestnikiem i urząd ten sprawował aż do śmierci w 1826 r.

Rodacy nie mogli mu wybaczyć uległości względem Rosji. Mawiano, że „car z zajączka zrobił królika”. Żeby tylko królika… W 1816 r., kiedy ks. Adam Jerzy Czartoryski zwrócił uwagę, że żądania księcia Konstantego są niezgodne z konstytucją, Zajączek miał krzyknąć „Co mi tu wspominacie o tej konstytucji. Jeżeli mi wielki książę rozkaże, to ją wywrócę do góry nogami (…)”. Nic dziwnego, że doczekał się takiego dwuwiersza: „Oto sternik nieszczęsnego kraju – zajączek z ducha, świnka z obyczaju”.

---

Zajączek Józef

Zajączek Józef (1752-1826), generał dywizji, namiestnik Królestwa Polskiego 1815-1826. W wojsku od 16. roku życia, służył w armii polskiej, francuskiej i rosyjskiej. Poseł na Sejm Czteroletni (1788-1792), jeden z sekretarzy Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej 1791. Członek ugrupowania polskich jakobinów, których głównym celem było zastąpienie rządów królewskich rządami republikańskimi. Walkę o wyzwolenie narodowe łączyli z zasadniczymi przemianami społecznymi, które miały polegać na równouprawnieniu mieszczan, zniesieniu poddaństwa chłopów i likwidacji pańszczyzny. Stawiali postulat dopuszczenia chłopów do stanowisk państwowych i Rady Najwyższej.

W wojnie polsko-rosyjskiej 1792 dowódca dywizji, odznaczył się w bitwie pod Zieleńcami (18 czerwca). W powstaniu kościuszkowskim w roku 1794 był dowódcą dywizji, dowodził lewym skrzydłem polskiego ugrupowania w bitwie pod Racławicami (4 kwietnia). Wysłany w Lubelskie w celu utrzymania obrony na linii Bugu, poniósł porażkę w bitwie z wojskami rosyjskimi pod Chełmem (8 czerwca).

Po klęsce pod Maciejowicami (10 października) faktyczny dowódca wojsk powstańczych, mimo pozostawania na stanowisku Naczelnika T. Wawrzeckiego. W bitwie warszawskiej (październik-listopad) dowódca obrony Pragi.

Od 1795 roku przebywał we Francji, gdzie wstąpił do armii francuskiej i walczył m.in. w Egipcie. W 1806 na rozkaz Napoleona I formował 1 Legię Północną i 2 Legię Kaliską. Kaliskie pułki piechoty nosiły numery 5, 6, 7, 8. Na jazdę składał się 3 pułk ułanów i 4 pułk strzelców konnych. W 1807 dowodził Legią Kaliską w kampanii pruskiej.

W 1807 r. Napoleon Bonaparte nadał mu, w uznaniu zasług żołnierskich dobra ziemskie, m.in. Zawodzie, Rypinek i Stare Miasto, zaś poza obszarem dzisiejszego Kalisza - Opatówek.

Uczestnik wyprawy na Moskwę 1812, utracił nogę pod Smoleńskiem, gdzie dostał się do niewoli rosyjskiej.

W 1815 został przez cara Aleksandra mianowany namiestnikiem Królestwa Polskiego i pozostawał na tym stanowisku do roku 1826. Niegdyś adiutant hetmana Franciszka Ksawerego Branickiego, poseł na Sejm czteroletni, jeden z sekretarzy Zgromadzenia Przyjaciół Ustawy Rządowej, dowódca dywizji w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1792 r., bohater spod Zieleniec, polski jakobin, uczestnik legionów Dąbrowskiego, napoleoński generał - przeszedł w końcu na pozycję skrajnego serwilizmu wobec Aleksandra I króla polskiego i cesarza rosyjskiego, który w 1818 r. obdarzył go tytułem książęcym.

Jako książę namiestnik Królestwa Polskiego, generał Józef Zajączek hojną ręką przeznaczył znaczne kwoty na upiększenie Kalisza. Jeden z punktów wydanego w tej sprawie 23 kwietnia 1821 r. postanowienia mówił, że "po obu stronach rzeki, od mostu przy fabryce Repphana do Piskorzewskiej, mają być zrobione przyzwoite groble i w ten sposób przedłużona promenada publiczna z drzewami i barierami od rzeki".

W roku 1824 gen. Józef Zajączek zawarł kontrakt z mieszkańcami Opatówka. Mieszkańcy zrzekli się prawa propinacji w zamian za obietnicę ożywienia gospodarczego miasta oraz rezygnacji dworu ze świadczeń mieszczańskich. W kontrakcie czytamy: "Jaśnie Oświecony Książę Zajączek bierze na siebie obowiązek, ile możności, miasto przyprowadzić do lepszego stanu przez osiedlenie w nim fabrykantów". Działania te spowodowały powstanie fabryki sukna Fiedlerów. Obecnie w dawnej fabryce mieści się Muzeum Historii Przemysłu.

Książę Generał Józef Zajączek zakończył życie w pałacu zwanym dziś Namiestnikowskim (obecnie siedzibie prezydenta RP) w 1826 r. i pochowany został w Opatówku pod Kaliszem. Serce spoczywa w kościele Bernardynów w Warszawie.

Był autorem Histoire de la révolution de Pologne en 1794... (1797, wydanie polskie Pamiętniki albo historia rewolucji polskiej, czyli powstanie roku 1794..., 1862).