1947-03-12     0000-00-00

Doktryna Trumana

W 1947 roku prezydent USA Harry Truman zatwierdził program polityki zagranicznej, który uznaje się za początek tzw. "zimnej wojny", okresu napięć i konfliktów - w tym militarnych - w obronie interesów podzielonego na strefy wpływów świata schodu i zachodu.

12 marca 1947 prezydent Harry Truman wygłosił słynne przemówienie przed połączonymi Izbami Kongresu, w którym sformułował nową wytyczną amerykańskiej polityki zagranicznej. Doktryna Trumana sprowadzała się do tezy, że wszędzie tam, gdzie wolne narody spotykają się z agresją sił komunistycznych, Stany Zjednoczone są gotowe udzielić militarnej i finansowej pomocy. Bezpośrednim pretekstem była wojna domowa w Grecji, toczona pomiędzy siłami lewicowymi a konserwatywno-monarchistycznymi.

Podstawą doktryny Trumana był tzw. "Długi telegram" George’a Kennana, w którym głosił konieczność powstrzymywania (ang. containment policy) wzrostu wpływów ZSRR i dalszej ekspansji komunizmu w świecie. Sposobem na to miało być tworzenie systemu sojuszy wojskowych. Doktryna Trumana znalazła swoje dalsze rozwinięcie w Planie Marshalla, utworzeniu Republiki Federalnej Niemiec i w końcu Sojuszu Północnoatlantyckiego w 1949 roku.

Sformułowany przez prezydenta Harry'ego Trumana i przedstawiony 12 marca 1947 roku w orędziu do Kongresu program polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych głoszący, że USA powinny pomagać narodom, które przeciwstawiają się presji zewnętrznej lub próbom przejęcia siłą władzy nad nimi przez uzbrojone mniejszości. Choć nie było to powiedziane wprost, doktryna odnosiła się do Związku Radzieckiego. Doktryna Trumana bazowała na tezie o podziale świata na strefę amerykańską i strefę radziecką oraz odpowiedzialności USA za utrzymanie zasad kapitalistycznych w skali światowej. Prezydent obiecał pomoc we wspieraniu narodów zmagających się z próbami zdominowania przez "uzbrojone mniejszości lub siły zewnętrzne".

Zimna wojna

Fakty te uznaje się za początek tzw. "zimnej wojny" (chociaż są opinie wskazujące o wiele wcześniejszą datę w połowie XIX wieku). Jako pierwszy tego terminu użył w 1945 roku brytyjski pisarz George Orwell w eseju "You and the Atomic Bomb", który ukazał się na łamach brytyjskiej lewicowej gazety „Tribune”. Następnie w 1947 przez Amerykanina Bernarda Barucha by opisać pojawiające się napięcia między dwoma byłymi sojusznikami z czasów II wojny światowej. Popularność zyskał dzięki książce pt." Zimna wojna" znanego publicysty amerykańskiego Waltera Lippmana. Stwierdził on w niej, że zakończył się okres koalicji antyhitlerowskiej, a rozpoczął się okres konfrontacji między mocarstwami zachodnimi i ZSRR.

Jakby na potwierdzenie tej diagnozy 9 lutego 1946 roku Józef Stalin wygłosił przemówienie, w którym stwierdził, że „komunizm i kapitalizm nie mogą koegzystować” oraz ogłosił plan „przygotowania ZSRR w ciągu pięciu lat na każdą ewentualność”. Wystąpienie zostało odebrane na zachodzie jako „deklaracja III wojny światowej”. Kilka tygodni później były premier Wielkiej Brytanii, Churchill, wygłosił przemówienie w Fulton w Missouri, w którym wezwał do utworzenie anglo-amerykańskiego sojuszu przeciwko ZSRR: Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem zapadła żelazna kurtyna dzieląc nasz Kontynent. Poza tą linią pozostały stolice tego, co dawniej było Europą Środkową i Wschodnią. Warszawa, Berlin, Praga, Wiedeń, Budapeszt, Belgrad, Bukareszt i Sofia, wszystkie te sławne miasta i wszyscy ich mieszkańcy leżą w czymś, co trzeba nazwać strefą sowiecką, są one wszystkie poddane, w takiej czy innej formie, wpływowi sowieckiemu, ale także – w wysokiej i rosnącej mierze – kontroli ze strony Moskwy..

Doktryna Trumana

Istota doktryny Trumana zamykała się w postawieniu tamy ekspansji radzieckiego komunizmu na całym świecie. Amerykanie, wierząc w tzw. "efekt domina" byli przekonani, że komunizm rewolucyjny rozprzestrzenia się z jednego państwa na wszystkich sąsiadów. Stało się to podstawą amerykańskiego zaangażowania w Korei i Wietnamie, rozmieszczeniu wojsk amerykańskich w Europie, Turcji, Japonii i na Tajwanie. Ogłoszenie doktryny Trumana było de facto wypowiedzeniem zimnej wojny systemowi sowieckiemu, a jednocześnie zapowiedzią gotowości do zaangażowania we wszystkich rejonach globu, gdzie ZSRR zamierzał ustanowić swoje wpływy. Wkrótce okazało się, że przedmiotem rywalizacji był cały świat. Jednak po zakończeniu II wojny światowej główną areną zimnej wojny stała się Europa, z którą Stany Zjednoczone nie zawierały do tamtej pory żadnych formalnych sojuszy.

Plan Marshalla

28 kwietnia 1947 r. George Marshall - sekretarz stanu w administracji Trumana, po fiasku konferencji moskiewskiej Rady Ministrów Spraw Zagranicznych dotyczącej Niemiec stwierdził, że przeciągające się rokowania z ZSRR opóźniają odbudowę Europy i zapowiedział, że Stany Zjednoczone zamierzają podjąć bardziej zdecydowane działania. Obawiał się, że Stalin podtrzymywał rozmowy w celu zyskania na czasie, a i tak ich ostateczne zerwanie było nieuniknione. Wreszcie w czerwcu 1947 r., Marshall w przemówieniu wygłoszonym na Uniwersytecie Harvarda wezwał kraje europejskie do podjęcia kroków wiodących do efektywnej współpracy gospodarczej i zadeklarował gotowość Waszyngtonu do udzielenia potrzebnej pomocy w odbudowie gospodarki europejskiej.

Przemówienie prezydenta USA Harry Trumana
tzw. doktryna Trumana, 12 III 1947 r.

Rząd Grecji zwrócił się do Stanów Zjednoczonych z naglącym wezwaniem o pomoc finansową i gospodarczą. (...) Samo istnienie państwa greckiego jest obecnie zagrożone z powodu terrorystycznej działalności kilku tysięcy uzbrojonych ludzi, kierowa­nych przez komunistów, którzy stawiają opór władzy państwowej w wielu miejscach, a szczególnie wzdłuż granic pomocnych. (…)
Sąsiad Grecji Turcja również zasługuje na naszą uwagę. Przyszłość Turcji, jako państwa niezależnego i zdrowego pod względem gospodarczym, jest oczywiście nie mniej ważna dla narodów świata miłujących wolność, niż przyszłość Grecji. (…)
Jednym z głównych celów polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych jest stworzenie takich warunków, w których zarówno my, jak i inne narody moglibyśmy torować sobie drogę w życiu wolni od przymusu. To było punktem podstawowym w wojnie z Niemcami i Japonią. (…)
Nie osiągniemy jednak naszych celów, o ile nie zechcemy pomóc ludom wolnym w zachowaniu swych wolnych instytucji i swej całości państwowej przeciwko ruchom dążącym do narzucenia im ustrojów totalitarnych. Jest to nic innego, jak tylko otwarte przyznanie, że ustroje totalne, narzucone wolnym ludom za pomocą bezpośredniej albo pośredniej agresji, podkopują podstawy pokoju międzynarodowego, a więc zagrażają bez­pieczeństwu Stanów Zjednoczonych.
Narodom, wielu krajów świata narzucono niedawno wbrew ich woli ustroje totalne. Rząd Stanów Zjednoczonych często protestował przeciwko gwałtom i zastraszaniu w Pol­sce, Rumunii i Bułgarii, co było pogwałceniem układów zawartych w Jałcie. Muszę rów­nież stwierdzić, że i w wielu innych krajach działo się podobnie.
W obecnym momencie historii świata prawie każdy naród musi dokonać wyboru po­między dwiema drogami życia. Wybór aż nazbyt często nie jest swobodny. Jedna z tych dróg opiera się na woli większości i wyróżnia się wolnymi instytucjami, rządami przedsta­wicielskimi, wolnymi wyborami, gwarancjami wolności osobistej, wolnością słowa i wy­znania oraz wolnością od ucisku politycznego.
Druga z tych dróg opiera się na woli mniejszości, narzucanej siłą większości. Polega ona na terrorze i ucisku, na kontroli prasy i radia, na robionych wyborach i na przekreśleniu wolności osobistej.
Sądzę, że polityką Stanów Zjednoczonych winno być popieranie wolnych ludów, prze­ciwstawiających się próbom ujarzmienia przez uzbrojone mniejszości albo przez nacisk z zewnątrz. Sądzę, że powinniśmy dopomagać wolnym ludom do kierowania swymi losami wedle własnej woli. (…)