1918-10-29 2001-05-13
Nauki pobierał tylko na lekcjach domowych oraz w podróżach po muzeach i bibliotekach Europy. Był przy tym człowiekiem wiary, która towarzyszyła mu przez całe życie. Paweł Hertz. Polski pisarz, poeta, tłumacz i wydawca.
Urodził się w spolonizowanej rodzinie żydowskiej, jako syn Michała Hertza i Pauliny z domu Turower. Uczeń Gimnazjum im. Mikołaja Reja w Warszawie, z własnego wyboru porzucił szkołę i nigdy nie przystąpił do matury. W latach 1935–1937 podróżował po Austrii i Włoszech. W części podróży towarzyszył mu m.in. Jarosław Iwaszkiewicz. Od końca 1937 mieszkał w Paryżu, gdzie uczęszczał na wykłady Écoles des Hautes Études Internationales(fr.). W kręgu homoseksualistów nazywano go wówczas „księżniczką Izraela”.
Latem 1939 wrócił do Polski. Po wybuchu II wojny światowej dotarł przez majątek Stradecz do Lwowa. Tam w styczniu 1940 został aresztowany i osadzony przez Rosjan w więzieniu zamarstynowskim, a następnie skazany na osiem lat pobytu w obozie, po czym przez więzienia w Chersoniu i Dniepropietrowsku trafił do obozu w Iwdielu na Syberii. Po układzie Sikorski-Majski i amnestii dotarł do polskiej delegatury w Ałma Acie.
W 1942 rozpoczął, na zlecenie delegatury Ambasady RP, organizowanie szkół polskich na terenie Kirgizji, a następnie został przedstawicielem ambasady RP. Po zerwaniu stosunków dyplomatycznych między rządem RP a władzami radzieckimi ponownie aresztowany. Po zwolnieniu wyjechał do Samarkandy, gdzie do jesieni 1944 pracował jako bibliotekarz Samarkandzkiego Muzeum Okręgowego i bibliograf w Bibliotece im. A. Puszkina. Swoje przeżycia z tego okresu opisał m.in. w książce Sedan (1948).
Do Polski wrócił w grudniu 1945 i początkowo zamieszkał w Łodzi, w 1949 przeniósł się na stałe do Warszawy, gdzie kontynuował pracę twórczą i pracował jako redaktor. Od 1945 roku był członkiem redakcji tygodnika „Kuźnica”, wstąpił też do PPR (od 1948 PZPR). Z czasem zajął stanowisko opozycyjne wobec partii. W 1957 wystąpił z PZPR.
W marcu 1964 był sygnatariuszem Listu 34 w obronie wolności słowa. W 1969 został członkiem zarządu Polskiego PEN Clubu. W latach 1975–1978 był wiceprezesem, a od grudnia 1980 członkiem zarządu Związku Literatów Polskich. Na chrzest zdecydował się w wieku 60 lat.
Należał do Rady Duszpasterstwa Środowisk Twórczych oraz Rady do Spraw Stosunków Polsko-Żydowskich przy prezydencie RP (1991–1995). Był członkiem korespondentem Institut für die Wissenschaften vom Menschen w Wiedniu. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 119-6-17). Na Pawle Hertzu Czesław Miłosz wzorował postać Piotra Kwinto w swojej powieści Zdobycie władzy (1955).
Debiutował w wieku 16 lat wierszem Popiół w „Wiadomościach Literackich” (1934 nr 29), w okresie międzywojennym swoje wiersze publikował także w „Skamandrze”. Pierwszy tom wierszy Nocna muzyka wydał w wieku 17 lat (1935). W kolejnych latach swoje wiersze, szkice literackie i recenzje publikował m.in. w: „Tygodniku Powszechnym”, „Nowej Kulturze”, „Kuźnicy”, „Więzi”, „Znakach czasu”, „Zeszytach Literackich”. Do jego najbliższych przyjaciół należeli Jarosław Iwaszkiewicz, Czesław Miłosz, Zygmunt Mycielski, Antoni Sobański, Stefan Kisielewski, Julian Stryjkowski, Henryk Krzeczkowski; utrzymywał także bliskie kontakty z środowiskiem paryskiej „Kultury” – m.in. z Józefem Czapskim, Zygmuntem Hertzem, Konstantym A. Jeleńskim.
W latach 1945-48 należał do zespołu redakcyjnego „Kuźnicy”. W latach 1949-52 był kierownikiem redakcji klasycznej literatury rosyjskiej w Państwowym Instytucie Wydawniczym , 1954–1959 należał do komitetu redakcyjnego Słownika języka polskiego, a w latach 1955–1978 i 1979–1982 współredagował „Rocznik Literacki”, w 1978 wszedł do rady redakcyjnej pisma „Res Publica” (następnie „Nowa Res Publica”), w 1990 należał do redakcji Tygodnika „Solidarność”. W 1957 roku był jednym z inicjatorów i członków redakcji miesięcznika „Europa” (pismo zostało zawieszone przez władzę przed ukazaniem się pierwszego numeru).
Opracował monumentalną 7-tomową antologię XIX wiecznej poezji polskiej Zbiór poetów polskich XIX-wieku, (t. I–VII, 1959–1979), ułożył Księgę cytatów z polskiej literatury pięknej (wraz z Władysławem Kopalińskim, 1975), oraz redagował liczne edycje polskich pisarzy i poetów (m.in. Kazimiery Iłłakowiczówny, Jana Kasprowicza, Zygmunta Krasińskiego, Teofila Lenartowicza, Juliusza Słowackiego). Był inicjatorem reprintowania książek cennych dla kultury polskiej (należał do Rady Programowej do Spraw Reprintów przy Wydawnictwach Artystycznych i Filmowych).
W 1977 roku zainicjował w Państwowym Instytucie Wydawniczym serię „Podróże”, gdzie pod swoją redakcją wydał osiemnaście tomów dzieł klasycznej literatury podróżniczej. Opracował polskie wydania dzieł zebranych m.in. Fiodora Dostojewskiego, Aleksandra Puszkina, Lwa Tołstoja. Wielokrotnie był nagradzany za swój dorobek translatorski, tłumaczył m.in. Annę Achmatową, Josifa Brodskiego, Jacoba Burckhardta, Antoniego Czechowa, Fiodora Dostojewskiego, Hugo von Hofmannsthala, Pawła Muratowa, Marcela Prousta, Iwana Turgieniewa.
„Pawła Hertza spotkałem, kiedy był młodym początkującym poetą, odnoszącym się do mnie z admiracją. Mówiono nawet, że to mój uczeń, a przynajmniej uczeń mojego katastrofizmu. Hertz był młodzieńcem eleganckim, bardzo przystojnym, wytwornym i pogardliwym w stosunku do ludzi ze swojego środowiska literackiego. Czuło się, że nimi gardzi, publicznie wymyślał im zauroczenie komunizmem, co w czasie wojny, już we Lwowie, mu wypomniano. Do wierszy Hertza odnosiłem się przychylnie, przypominały trochę moje, ale bez wielkiego entuzjazmu. Widziałem w nim zbyt dużą łatwość pisania, jakąś wtórność. Jeżeli chodzi o elegancję, to też byłem trochę snobem i elegantem. Lubiłem dobre ubrania. Po wojnie Paweł zjawił się w mundurze. Rozmawialiśmy, ale to nie było wylewne spotkanie. Paweł był bardzo wstrzemięźliwy, a ja nie wiedziałem, co się z nim działo. Nasze rozmowy były hamowane, nie podzielałem jego nawrócenia na komunizm, ale widocznie miałem dostateczną wiedzę o nim, skoro obrałem go za pierwowzór postaci w Zdobyciu władzy. Kontrast między dawnym paryżaninem a drwalem w lasach za Uralem był malowniczy. Poza tym domyślałem się wielkiej traumy, która ściągnęła go na ziemię z tych szczytów, na jakich żył w Warszawie jako rentier. I ta trauma doprowadziła go do nawrócenia, nie z entuzjazmu do idei, ale z przekonania, że taka jest konieczność, czyli z kultu konieczności historycznej maskującej wstręt.”
Wybrana twórczość: tomiki poetyckie m.in. Nocna muzyka (1935), Szarfa ciemności (1937), Dwie podróże (1946), Małe ody i treny (1949), Śpiewnik podróżny i domowy. 1935-1967 (1969), zbiór opowiadań Sedan (1948), zbiory szkiców Domena polska (1961), Ład i nieład (1964), Świat i dom (1977), zbiory felietonów Notatnik obserwatora (1948), Wieczory warszawskie (1974), opowieści biograficzne Portret Słowackiego (1949), Słowacki. Romans życia (1961; listy i dokumenty). Opracował wybory wierszy J. Słowackiego z komentarzami, a także polskie edycje pism Tołstoja, Turgieniewa, Dostojewskiego i antologię Zbiór poetów polskich XIX wieku (tom 1-7, 1959-1975). Przekładał m.in. twórczość M. Prousta, H. von Hofmannsthala, a także m.in. Gesta Romanorum.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.