1945-12-06 1971-05-11
czyli w bólu istnienia
Rafał Wojaczek jest, obok Andrzeja Bursy czy Edwarda Stachury, jednym z polskich poètes maudits – poetów przeklętych. Krótkie, burzliwe życie pełne alkoholowych ekscesów i naznaczone piętnem choroby psychicznej w połączeniu z brutalną, wręcz wulgarną choć pełną ekspresji poezją, przyczyniły się do zaistnienia legendy związanej z jego osobą. Nazywano go nawet czasem Rimbaudem znad Odry.
Edward Kolbus pisał o Wojaczku:
„Powiedzieć o Wojaczku, że był poetą, jednym z najtragiczniejszych i najbardziej kontrowersyjnych prekursorów rodzimej kontestacji – to dużo i mało zarazem. Dużo – bowiem wyraża się w tych słowach prawie wszystko, co mogło mieć i chyba miało najistotniejszy wpływ na dramaturgię zdarzeń, tak w sensie artystycznych jak i społecznych jej uwarunkowań. Mało – gdyż tak ścisłe powiązanie nie tuzinkowej w końcu biografii poety z uprawianą przezeń twórczością, jak ma to miejsce w przypadku Wojaczka, rodzi pokusę i stwarza nieograniczone wręcz możliwości mnożenia przymiotników jeszcze bliżej i precyzyjniej dookreślających sytuację poety”.
Po ukazaniu się debiutanckiego tomiku Sezon pojawiły się głosy zarzucające Wojaczkowi udziwnienia gramatyczne, „murzyńskość składni” i „łączenie turpizmu z wrzaskliwym erotyzmem, ekshibicjonizmem czy pornografią”. Równocześnie jednak dostrzegano w tych wierszach niezwykły autobiografizm poety, zwracano uwagę na nowatorstwo języka i fakt, że poezja ta cała była w swej istocie poszukiwaniem. Poszukiwaniem prawdy o transcendencji, sensu, istoty rzeczy, a wreszcie – poszukiwaniem siebie samego.
Jego wiersze to przede wszystkim poetycki – choć czasem zupełnie sprozaizowany – zapis bólu spowodowanego odczuciem wyizolowania ze świata, stanów psychicznych, jakie były jego udziałem, wszechobecna fascynacja biologią i fizjologią, wyrażona przede wszystkim poprzez drastyczne obrazy ludzkiej cielesności, obsesja brzydoty i śmierci.
Piszę, żeby żyć. Nic więcej, tylko żyć.
/Z listu poety do przyjaciółki/
Rafał Wojaczek urodził się 6 grudnia 1945 roku w Mikołowie, był więc – jak to określił Adam Zagajewski – rówieśnikiem Polski Ludowej. Ze względu na charakterystyczną datę urodzin na drugie Wojaczek otrzymuje imię Mikołaj. Miał dwóch braci, z których młodszy, Andrzej, został aktorem. W latach młodzieńczych interesuje się fotografią - zdjęcia wykonuje podarowaną mu przez ojca smieną. Fotografuje najczęściej dziwne i ponure obiekty, zawsze podpisując przewrotnie Rafał Wojaczek 15 lat uczeń. Naukę pobierał w rodzinnym Mikołowie - uczęszczał tutaj do Szkoły Podstawowej i częściowo do liceum. Autor Sezonu dużo czyta, próbuje tłumaczyć wiersze z innych języków. Co więcej obdarowany jest fenomenalną pamięcią, cytuje bezbłędnie całe rozdziały Doktora Faustusa Tomasz Manna. Szybko jednak popada w konflikt z nauczycielami. Zmienia szkołę na Liceum w Kędzierzynie gdzie zdaje maturę.
Po dobrze zdanej maturze, w roku 1963 rozpoczyna studia na Wydziale Polonistyki UJ. Porzuca je po pierwszym semestrze. Z jednej strony nie zdany egzamin z łaciny, z drugiej Wojaczek myśli już o czymś innym. Tutaj jednak poeta nawiązuje pierwsze literackie znajomości, co później zaowocuje wydaniem tomików poezji właśnie w Krakowie.
Z Krakowa przenosi się do Wrocławia, gdzie mieszka jego starszy brat Piotr. Nieustający konflikt pomiędzy braćmi zmusza Wojaczka do szukania własnego mieszkania. Później ciągle będzie zmieniał miejsce zamieszkania, a szukanie nowego miejsca będzie jego stałym zajęciem. Od 7 do 22 maja 1964 przebywa w Klinice Psychiatrycznej - lekarze podejrzewają schizofrenię. Poznaje tutaj swoją przyszłą żonę pielęgniarkę Hanne. Wkrótce biorą ślub i rodzi sie Dagmara Joanna.
Rok 1965 to data głośnego debiutu Rafała Wojaczka. W grudniu autor Sezonu publikuje swoje wiersze w prestiżowym piśmie Poezja i od razu staje się znanym poetą młodego pokolenia. W roku 1969 Wojaczek wydaje pierwszy tom poetycki Sezon, w rok później drugi zatytułowany Inna bajka. We Wrocławiu utrzymują go rodzice, poza krótkim czasem kiedy pracuje we wrocławskim Miejskim Przedsiębiorstwie Oczyszczania. Niewielkie honoraria za wiersze nie mogły pokryć kosztów jakie wynikały z jego bujnego życia towarzyskiego.
Rafał Wojaczek coraz bardziej pogrąża się w alkoholizmie. Kilka razy wszywano mu esperal ale wyciągał go i pił dalej. Po tym jak kilka razy wyskoczył przez szybę, zamykane są przed nim kluby, w których spotykali się wrocławscy artyści. W nocy z 10 na 11 maja Rafał Wojaczek zażywa śmiertelną dawkę lekarstw. Pośmiertnie zostały wydane jeszcze dwa jego tomiki Nie skończona krucjata i Którego nie było.
W 1997 roku w Mikołowie, w domu rodzinnym poety utworzono Instytut Mikołowski im. Rafała Wojaczka, w którym rokrocznie organizuje się m.in. Turniej Jednego Wiersza jego imienia.
Urodziłem się w 1945. Chodziłem do szkół, dorastałem w bibliotekach, na dworcach kolejowych, w domach cudzych i mniej cudzych, w barach lepszej i gorszej kategorii, w jeszcze innych miejscach. Pływałem po rzekach, jeziorach i po wielkiej wodzie także. Udzielałem się Przygodzie – „Ziemia wolną mi była niestety”. Niekiedy umierałem i wtedy z tamtej strony życia odpowiadałem: a kuku. Wystarczy? PS. Mogę też inaczej.
Po tragedii maja 1971 wyrosła szybko legenda literacka widząca w Rafale Wojaczku poetę pokolenia i tragicznego geniusza. Eksponowano chętnie nonkonformizm (echa romantyków w typie Gustawa i Kordiana), niezgodę i bunt wobec status quo, rebelię wobec norm społecznych oraz stałe poczucie zagrożenia egzystencjalnego (tu szczególnie łatwo było o zamazanie granic między lękiem w sensie medycznym a lękiem w sensie egzystencjalizmu, lękiem „przyrodzonym”, nie zaś chorobowym). Wiersze uznawano przede wszystkim za zapis stanu zdrowia psychicznego i cierpień Poety, tym samym za rodzaj autoterapii (sprzyjała takiemu ujęciu rzeczywista i dająca dobre efekty terapia przez sztukę). Zasadniczą rolę w obrazowaniu poetyckim miały grać ekspresjonizm, somatyzm i fizjologizm oraz poetyka katastroficzna. Nie poświecono jednakże należytej uwagi np. aspektowi religijnemu części utworów, w tym motywom chrystologicznym, skupieniu na transcendencji a wraz z tym usiłowaniu wyjścia spod panowania Absolutu („Wielkiego Innego”?). Owa emancypacja spod władzy Boga czy Rozumu (w sensie tradycji greckiej czy oświeceniowej?) miała nastąpić przez zaprowadzenie panowania anomalii, zatem stanu anomii. Anomia ta zasadzała się na kierowaniu się popędami „ciała” (tego co tłumione, tabu, tego co zakazane przez prawo boskie i ludzkie).
Romuald Cudak zwraca uwagę na odczytania wierszy przez pryzmat poglądów Lwa Szestowa, Nietzschego a nawet libertyńskich pism markiza de Sade. Wraz z nowymi nurtami interpretacji i analizy pojawia się również pytanie, na ile podporządkowuje się postać Rafała Wojaczka wizji „polskiego Rimbauda” czy rodzimego Allena Grinsberga, budując tym samym nowe schematy i typologie. Cudak zaznacza również, że z czasem lepiej dostrzeżono kreacyjność liryki Wojaczka oraz jej literackość i cechy eksperymentu artystycznego. Centralnym zagadnieniem staje się transgresja i transformacja, a wraz z nimi poświęca się więcej uwagi zainteresowaniom poety obejmującym ontologię podmiotu. Można powiedzieć, że Wojaczek przez ekspozycję podmiotu żeńskiego, kobiecego próbuje osiągnąć pełnię androginiczną, ukonstytuować podmiot liryczny jako realne alter ego twórcy, stające w opozycji do empirycznego „ja”. Próbuje też pojąć miłość, śmierć, kobietę i wiersz jako aspekty Jednego. Badanie utworów z takiej perspektywy może dać dobry wgląd w strukturę osobowości, zwłaszcza z perspektywy tradycji psychoanalitycznej.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.