1891-04-22     1978-01-15

Teofil Ociepka

130 lat temu urodził się Teofil Ociepka, obok Nikifora najbardziej znany polski reprezentant prymitywizmu którego jego twórczość osiągnęła światowe uznanie. Malarz samouk i teozof. Jeden z przywódców Janowskiej Gminy Okultystycznej. Z zawodu górnik, był pracownikiem powierzchniowym kopalni „Giesche” (obecnie „Wieczorek”), gdzie pracował jako maszynista w kopalnianej elektrowni. Z okultyzmem spotkał się jako żołnierz armii niemieckiej w czasie I wojny.

Przywiózł z niej do Janowa pierwsze książki okultystyczne, w tym traktat Siedemdziesiąt dwa Imiona Boże Athanasiusa Kirchera. Za sprawą Szwajcara Filipa Hohmanna mieszkającego w Wittenberdze, z którym utrzymywał stały kontakt korespondencyjny został członkiem Loży Różokrzyżowców. Uzyskał status mistrza nauk tajemnych. Od Filipa Hohmanna otrzymywał korespondencyjne wskazówki co do swojego postępowania. Z jego polecenia utworzył w Janowie silną gminę okultystyczną. Kontaktował się ze lwowskim Towarzystwem Parapsychicznym im. Juliana Ochorowicza. Uważał, że pozostaje w łączności duchowej ze swoim mistrzem, i że to on drogą telepatyczną inspiruje jego malarstwo.

Ukończył tylko szkołę podstawową. W dzieciństwie przyszłego malarza fascynowały wierzenia śląskie, chętnie słuchał opowiadanych w domu podań i legend, czytał baśnie braci Grimm, interesował się jarmarcznymi drukami niemieckimi. Po śmierci ojca, gdy miał zaledwie piętnaście lat, zaczął utrzymywać rodzinę. Imał się różnych zajęć, by po wielu doświadczeniach trafić do kopalni, gdzie jako górnik pracował aż do emerytury. Dorobek malarski Ociepki wyróżnia się na tym tle szczególnie, co zapewniło mu światowe uznanie. Jego obrazy wyjątkowo misternie przeplatają elementy zaczerpnięte z życia górników, śląskich baśni i legend oraz literatury okultystycznej.

Malować zaczął około 1927 z polecenia i namowy Hohmanna. Powstał wówczas między innymi rozbudowany moralitet "Droga człowiecza". Początkowo malowanie przychodziło artyście z wielką trudnością: pracował mozolnie, nad pierwszymi obrazami zwykle przez kilka miesięcy. Po krytyce jego prac, która spotkała go ze strony Tadeusza Dobrowolskiego w 1930 zaprzestał prób malarskich. Do twórczości powrócił prawdopodobnie przed II wojną lub podczas jej trwania. Po wojnie zyskał promotorkę w osobie pisarki Izabeli Czajki-Stachowicz, która w 1948 zorganizowała mu indywidualną wystawę w Warszawie, promując jako polskiego Celnika Rousseau. Pomogli jej w tym przyjaciele, m.in. Julian Tuwim czy Jan Kott. Warszawska wystawa zapoczątkowała wielką karierę artystyczną Ociepki.

Malarstwo swoje traktował jak boże posłannictwo, stąd starał się przedstawiać w nim tematykę absolutną, w tym walki Dobra ze Złem. Do ideologii różokrzyżowców nawiązuje symbolika obrazów związanych z Saturnem, jego wyimaginowaną florą i fauną. W początku lat 50., aby być choć trochę w zgodzie z panującą ideologią, interpretowano je jako krajobrazy ery paleozoicznej. W późniejszym okresie jego prace nawiązywały do baśni, legend, życia górników. Charakteryzują się bogactwem wyobraźni i jaskrawą, bogatą kolorystyką. Tematyka jego dzieł, zwłaszcza przed 1956, przysparzała mu kłopotów jako nie przystająca do kanonu socrealizmu.

Tym, co charakterystyczne i wyróżniające Ociepkę spośród innych artystów, jest cykl malowideł o Saturnie. Odbiorcy, którzy niekoniecznie są skupieni na polskim malarstwie prymitywnym, ale zgłębiają różne wymiary sztuki, na pewno zetknęli się ze słynnymi zwierzętami z Saturna. Fruwającą krówką, słoniem czy niedźwiedziem, których nazwa jest bardzo umowna, ponieważ zupełnie nie przypominają tych znanych z książek przyrodniczych. Ociepka stworzył własny ilustrowany atlas zwierząt fantastycznych. Przyroda wybitnie fascynowała Ociepkę. Stałym motywem w jego malarstwie była dżungla. Wiele z obrazów nosi taki właśnie wspólny tytuł i przedstawia bujne lasy, puszcze, czasami niezamieszkane, innym razem pełne fantastycznych istot.

Oprócz wyobraźni miał także specyficzne poczucie humoru. Lubił zaznaczać własną indywidualność i pozostawiać na obrazach swoją unikatową sygnaturę. Poproszony o namalowanie portretu profesora Jana Kotta, namalował fantastyczny pejzaż, w którym umieścił dużego kota wraz z kocią rodziną i symbolicznym atrybutem mądrości – czajką.

W 1946 współzałożył, przy udziale Ottona Klimczoka, zespół plastyczny. W 1947 został on przekształcony w koło plastyczne przy Domu Kultury KWK Wieczorek na bazie którego w latach pięćdziesiątych zaczęła działać grupa utalentowanych twórców malarzy-amatorów. Grupa zwana od miejsca jej powstania Grupą Janowską lub też, formalnie, Kołem Malarzy Nieprofesjonalnych. Należał do niej do 1959, kiedy to przeniósł się na stałe do żony, do Bydgoszczy. Pod jej wpływem zaprzestał kontaktów z członkami Grupy Janowskiej i oddalił się od okultyzmu.

Zmarł 15 stycznia 1978 roku.