1894-12-07     1988-03-20

Antoni Pajdak

Antoni Pajdak - legionista Piłsudskiego, w II RP samorządowiec i obrońca działaczy PPS-u. W czasie II wojny światowej drugi zastępca delegata Rządu RP na Kraj. Jeden ze skazanych w procesie szesnastu w Moskwie. W PRL-u jeden z założycieli Komitetu Obrony Robotników i Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela.

Kiedy w 1977 roku, po zabójstwie Stanisława Pyjasa, aresztowano wszystkich młodych mężczyzn z KOR-u – wspomina poetka Anka Kowalska – my, kobiety, i starsi panowie wdarliśmy się do Prokuratury Generalnej na Krakowskim Przedmieściu. Zapamiętałam sędziwego Antoniego Pajdaka, który wygrażał milicjantom swoją nieodłączną laską i krzyczał, że jego także mają aresztować.

Antoni Pajdak urodził się 7 grudnia 1894 roku w Biskupicach. Pochodził z rodziny robotniczej. Ojciec Józef był początkowo rolnikiem, a następnie górnikiem i członkiem PPSD. W rodzinnej wsi ukończył szkołę podstawową oraz Szkołę Pospolita Męską w Wieliczce. Jako uczeń gimnazjum związał się z niepodległościową Polską Partią Socjalistyczną. W 1912 roku przystąpił do konspiracyjnego Związku Walki Czynnej. Całe życie Antoniego Pajdaka – działacza PPS-u i żołnierza Legionów Piłsudskiego – było pełne świadectw ogromnej osobistej odwagi. Nieprzypadkowo w konspiracji podczas II wojny światowej nosił pseudonim “Traugutt”, po niezłomnym przywódcy powstania styczniowego.

Po zakończeniu I wojny światowej skończył prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim. Aktywnie angażował się w działalnosć partii będąc pod wielkim wpływem Ignacego Daszyńskiego. Po zamachu majowym 1926 roku, w odróżnieniu od innych kolegów z partii, nie angażował się w antyrządowe demonstracje. Zdecydował się na karierę samorządowca. Pracował w różnych miastach Polski. W latach 30. był burmistrzem Radomska i wiceprezydentem Krakowa.

Brał udział w niemal każdym zakręcie polskiej historii w XX w. Podczas procesów wytaczanych przeciwnikom politycznym przez sanację w latach 30. Pajdak jako adwokat bronił za darmo socjalistów i komunistów. W czasie niemieckiej okupacji został z ramienia PPS zastępcą Delegata Rządu na Kraj (w randze ministra). W czasie Powstania Warszawskiego słał z płonącego miasta raporty dla rządu w Londynie, opisując dramatyczną sytuację stolicy i prosząc o pomoc.

Po upadku Powstania Warszawskiego wrócił na krótki czas do Krakowa, gdzie przebywał z rodziną. W marcu 1945 r. Pajdak – razem z innymi przywódcami Polski Podziemnej – został zaproszony przez generała NKWD Iwana Sierowa na “polityczne rozmowy”. Była to prowokacja: wszyscy zostali aresztowani i wywiezieni do Moskwy, gdzie w czerwcu 1945 r. władze ZSRR wytoczyły im pokazowy proces – sławny proces szesnastu. Pajdaka z niego wyłączono: odmówił zeznań w śledztwie. Skazano go osobno – na pięć lat więzienia. Normą sądownictwa stalinowskiego było jednak przedłużanie wyroków albo skazywanie na obóz lub przymusowe osiedlenie na Syberii, kiedy już się skończyły. Antoni Pajdak wrócił do Polski z łagrów dopiero dwa lata po śmierci Stalina, w 1955 r.

Po powrocie z ZSRR nie dopuszczono go do wykonywania zawodu adwokata. Przez wiele lat pracował jako radca prawny w Instytucie Wydawniczym PAX. Nie złamano go i nie przestał bronić tego, co uważał za słuszne. W 1972 r. napisał np. list do premiera Piotra Jaroszewicza z żądaniem uczczenia patriotycznych zasług Legionów. Pisał także listy z wnioskami o sprowadzenie do kraju prochów tych oskarżonych w procesie szesnastu, którzy zmarli w rosyjskich więzieniach.

W latach 60. przeszedł na emeryturę. W 1976 roku był jednym z założycieli Komitetu Obrony Robotników. Jako obserwator jeździł na rozprawy do Radomia. W ramach organizacji Pajdak był współautorem licznych komunikatów i dokumentów KOR. Nie zważając na cenzurę, dzielił się z innymi swoją oceną komunizmu i ZSRR. Według niego było to imperialistyczne państwo i wrogi reżim.

W 1977 roku był jednym z założycieli Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela, którego celem była ochrona praw człowieka w rzeczywistości PRL-u. W latach 80. odnalazł się w "Solidarności" i podczas tworzenia niezależnych związków zawodowych, które uważał za zbieżne z hasłami PPS. Pracował przy powstawaniu Klubów Rzeczpospolitej Samorządnej w 1981 roku. Za naczelną wartość uważał podmiotowość człowieka i realizację inicjatyw wspólnotowych.

Członkowie KOR-u zapamiętali go jako człowieka niezwykle prawego i pryncypialnego. – Był dla nas taką Arką Przymierza pomiędzy II RP i PRL-em – mówili. W 1981 r., już po rozwiązaniu KOR-u, “nieznani sprawcy” – czyli esbecy – pobili Pajdaka na ulicy. Miał wówczas 86 lat, ale nawet mimo tak sędziwego wieku próbował bronić się swoją nieodłączną laską.

Pomimo napadu nie przestał angażować się w działania opozycyjne. W 1986 roku wystapił z apelem do Michaiła Gorbaczowa o sprowadzenie z ZSRR prochów skazanych w "Procesie szesnastu".

Antoni Pajdak zmarł 20 marca 1988 roku w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim. W 2006 został pośmiertnie odznaczony przez Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.