1765-03-15     0000-00-00

Szkoła Rycerska

Król Stanisław August Poniatowski

W XVIII wieku armia Rzeczypospolitej była anachroniczna w porównaniu z formacjami wojskowymi innych państw europejskich. W latach 1717–1764 liczyła 12–16 tys. żołnierzy. Nie istniało szkolnictwo wojskowe, a takie formacje jak piechota i artyleria nigdy nie rozwinęły się na większą skalę. W 1632 roku Władysław IV w pactach conventach zobowiązał się do stworzenia uczelni wojskowej. Jan Kazimierz oraz Jan III Sobieski również podejmowali tę kwestię, jednak do realizacji projektu doszło dopiero za rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Zwołany po śmierci Augusta III Sasa sejm konwokacyjny w 1764 roku przeprowadził szereg ważnych reform, m.in. ustanowił cło generalne, zakazał przysięgania posłom na instrukcje sejmikowe oraz zniósł liberum veto w głosowaniach nad projektami wnoszonymi przez Komisję Skarbową. Podczas obrad stronnictwo Familii wykorzystało poparcie wojsk rosyjskich i uniemożliwiło przedstawicielom obcych dynastii ubieganie się o tron Rzeczypospolitej. Konsekwencją tego posunięcia było obranie na króla podczas wolnej elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego – stolnika litewskiego, kojarzonego powszechnie z obozem Czartoryskich.

Początki panowania nowego monarchy zapowiadały się owocnie. Stanisław August nakazał przeprowadzenie lustracji królewszczyzn, powołał namiastkę rządu w postaci tzw. konferencji króla z ministrami, powoli także zaczęły formować się kancelaria królewska oraz służba dyplomatyczna. Władca wiedział jednak, że bez gruntownych zmian w armii oraz podwyższenia jej liczebności niemożliwa stanie się obrona terytorium państwa przed zakusami coraz potężniejszych sąsiadów.

Kuźnią kadr dla przyszłego zreformowanego wojska Rzeczypospolitej miała stać się utworzona 15 marca 1765 roku Szkoła Rycerska. Król udostępnił na jej potrzeby Pałac Kazimierzowski w Warszawie i sam stanął na czele Korpusu Kadetów placówki.

Szkoła, będąca w pewnej mierze odpowiednikiem pruskich szkół rycerskich zakładanych przez Fryderyka II i współczesnych szkół administracyjnych (np. francuskiej École nationale d'administration ), była przeznaczona dla uboższej młodzieży szlacheckiej, a jej zadaniem było przygotowywanie młodzieży do służby wojskowej i cywilnych zadań publicznych.

Podstawą funkcjonowania szkoły były wpłaty z dóbr królewskich, zaś jej cele wychowawcze określił książę Adam Kazimierz Czartoryski, który w mowie do uczniów, wygłoszonej w 1766 roku, akcentował katastrofalny stan ojczyzny oraz rolę, jaką mają odegrać w odbudowie jej świetności wychowankowie uczelni. Program szkoły przewidywał nabycie ogólnego wykształcenia w ciągu trzech lub pięciu lat nauki. Następne dwa lata miały być przeznaczone na przyswajanie tajników zawodu wojskowego oraz specyfiki pracy urzędnika służby cywilnej. W całym cyklu dydaktycznym olbrzymią wagę przykładano do sprawnego posługiwania się językami obcymi, natomiast uzupełnieniem całości miały być zajęcia fechtunku (nauka władania bronią białą, jazdy konnej, tańców).

Największe trudności sprawiło znalezienie pedagogów oraz dobranie kadry oficerskiej. Kierownictwo nad sprawami naukowymi sprawował dyrektor generalny. Jako pierwszy stanowisko to objął Anglik John Lind.

Chłopcy trafiali na uczelnię już w wieku 10–12 lat. Kadeci mieszkali w koszarach. Zaprawiali się bardziej w służbie i ćwiczeniach żołnierskich niż w nauce. Najzdolniejsi otrzymywali zezwolenie na wyjazd za granicę oraz stypendium z królewskiej szkatuły. Bardzo często zostawali też na uczelni, aby dzielić się nowo zdobytą wiedzą. Uczniowie Szkoły Rycerskiej nosili mundury oraz podlegali surowej dyscyplinie wojskowej, która przejawiała się m.in. w ściśle określonym porządku dnia. Do najsłynniejszych absolwentów placówki należeli Tadeusz Kościuszko, Julian Ursyn Niemcewicz, Jakub Jasiński i Karol Kniaziewicz. Przez trzydzieści lat funkcjonowania szkoła założona przez Stanisława Augusta Poniatowskiego wychowała ok. 650 kadetów oraz blisko 300 eksternów. Później stała się ona wzorem dla Korpusów Kadeckich tworzonych w II Rzeczypospolitej.

Szkoła Rycerska została rozwiązana decyzją władz zaborczych 30 XI 1794.

Szkolnictwo w Polsce w XVIII wieku

Do połowy XVIII wieku młodzież szlachecka w przeważającej części odbierała wychowanie domowe, którego zakres w dużej mierze zależał od poglądów i umiejętności sprowadzonego z zagranicy nauczyciela. Szkół przyzakonnych było mało, a panująca w nich atmosfera koszarowego rygoru połączonego z karami cielesnymi, nie zachęcała do nauki. Za taki stan rzeczy obwiniano przede wszystkim jezuitów, którzy w swych placówkach najdłużej opierali się zmianom. Towarzystwo Jezusowe z niechęcią odnosiło się także do pijarów, reformujących swe szkoły już od pierwszej połowy XVIII wieku. Momentem przełomowym w historii polskiej oświaty był rok 1773, kiedy sejm zatwierdzający pierwszy rozbiór Polski, powołał Komisję Edukacji Narodowej. W jej skład weszli m.in. biskup płocki Michał Poniatowski oraz podkanclerzy litewski Joachim Chreptowicz. Stanęli oni przed ogromnym zadaniem zorganizowania na nowo całego szkolnictwa polskiego, począwszy od szkół elementarnych na Akademii skończywszy. Musieli rozwiązać problem m.in. kadry nauczycielskiej, podręczników oraz metody nauczania.

Reforma podzieliła kraj na 2 prowincje szkolne i 10 wydziałów. Najniżej w hierarchii stały szkoły elementarne, które zachowały nazwę szkół parafialnych. Te ostatnie znajdowały się pod opieką i nadzorem szkół średnich: niższych trzyletnich i wyższych sześcioletnich tzw. wydziałowych. Nad nimi z kolei pieczę sprawowały dwie Szkoły Główne – Akademia Krakowska dla Korony oraz Akademia Wileńska dla Wielkiego Księstwa. Obie pełniły również funkcję towarzystw naukowych organizujących polską naukę. Wykonywały także obowiązki kuratoriów. Całym tym aparatem kierowała Komisja Edukacji Narodowej, która dysponowała własnymi funduszami i odpowiadała za swą działalność wyłącznie przed Sejmem.