1928-03-11     0000-00-00

Warszawskie ZOO

Warszawski Ogród Zoologiczny przy ulicy Ratuszowej wpisał się nieodmiennie w krajobraz stolicy już 90 lat temu. Przez te wszystkie lata jego losy ściśle związane były z historią Warszawy. Zanim jednak udało się go stworzyć w miejscu, w którym istnieje do dziś, wiele wody upłynęło w Wiśle.

Pierwsze zwierzyńce w Warszawie powstawały przy dworach królewskich. W XVII wieku na skarpie Pałacu Kazimierzowskiego zlokalizowana była menażeria dworu Wazów. To właśnie na jej terenie rozgrywa się opisana przez Sienkiewicza w „Potopie” scena walki Zagłoby z małpami. Z zamiłowania do zwierząt słynął król Jan III Sobieski. W zwierzyńcu przy pałacu w Wilanowie zgromadził sporą kolekcję egzotycznych gatunków.

W wieku XIX, w stolicach europejskich powstawały kolejne ogrody zoologiczne. Warszawa również przygotowywała się do utworzenia tego typu placówki, jednak trudna sytuacja po upadku Powstania Listopadowego spowodowała odsunięcie tej inwestycji na dalszy plan. Założono co prawda kilka prywatnych zwierzyńców, ale wszystkie one po kilku latach przestawały istnieć. 17 czerwca 1884 roku, przy ul. Bagatela, zamożny adwokat Jan Maurycy Kamiński założył ogród zoologiczny jako spółkę akcyjną. Wśród akcjonariuszy znalazła się m.in. istniejąca do dziś firma Blikle. Ogród cieszył się dużą popularnością. Niestety po sześciu latach działalności zdarzył się przykry wypadek. Po spożyciu zatrutego mięsa padły wszystkie drapieżniki. Zdecydowano o zamknięciu placówki, a pozostałe zwierzęta sprzedano za granicę. Starania o utworzenie nowego ZOO udaremnił wybuch I Wojny Światowej. Dopiero w 1926 roku zamożny cukiernik i wielki miłośnik przyrody – Mieczysław Pągowski – własnym kosztem i pracą utworzył w Warszawie nowy zwierzyniec. Początkowo mieścił się on przy ul. Koszykowej. Otwarcie dla publiczności nastąpiło w lipcu 1926 r.

Zainteresowanie było ogromne, przez pierwsze 7 tygodni do nowego ogrodu przybyły aż 24 tys. zwiedzających. Po kilku miesiącach zwierzyniec przeniesiono na nieco większa działkę przy Al. 3 Maja (róg Solca), w pobliże Mostu Poniatowskiego. Na niewielkiej hektarowej powierzchni zgromadzono ponad 70 gatunków egzotycznych zwierząt. W skład kolekcji wchodziły mi.in.: małpy (12 gat), niedźwiedzie (3 gat.), ostronosy, pingwiny, flamingi, papugi, pelikan, marabut, struś, kangur, jeżozwierz, pancernik i aligator.

W tym samym czasie, z inicjatywy warszawskich nauczycieli przyrody, również przy Al. 3 Maja (w miejscu dzisiejszego Muzeum Narodowego), powstała menażeria licząca około 150 zwierząt. Miejsce to nazwano „Studium Biologicznym”. Warszawiacy równie chętnie odwiedzali ten drugi zwierzyniec. Niestety przetrwał on jedynie rok, a jego koniec był dosyć dramatyczny. W budynku ze zwierzętami egzotycznymi wybuchł pożar w wyniku którego zginęło m.in. 30 małp.

Uchwałą magistratu z dnia 14 czerwca 1927 roku powołano do życia Miejski Ogród Zoologiczny na Pradze, w miejscu, w którym znajduje się do dziś. Nowy ogród otrzymał obszar o wielkości 12 ha. Prace budowlane rozpoczęto w sierpniu, a w listopadzie powierzono kierownictwo ogrodu Wenantemu Burdzińskiemu - byłemu dyrektorowi i założycielowi ogrodu zoologicznego w Kijowie. Szybkie tempo budowy umożliwiło oficjalne otwarcie ZOO już 11 marca 1928 roku.

Mieszkańcami nowo powstałego ZOO stały się zwierzęta przekazane przez „Studium Biologiczne” oraz odkupione od pana Pągowskiego, którego zwierzyniec stracił w obecnej sytuacji rację bytu. W składzie kolekcji nowego ogrodu znalazło się 475 okazów zwierząt, z czego około ¾ stanowiły ptaki, a ¼ ssaki. Przez pierwsze dwa tygodnie ogród odwiedziło ponad 6,5 tys. zwiedzających.

W grudniu 1928 r. zmarł Wenanty Burdziński. Warto wspomnieć, że zmarł po ciężkim zapaleniu płuc, którego nabawił się przy pełnej poświęcenia pracy w ogrodzie. Podczas niezwykle ostrej zimy, nie zważając na własne zdrowie osobiście uczestniczył w pracach, które miały na celu przygotowanie zwierząt do przetrwania mrozów.

Po nieoczekiwanej śmierci dyrektora ZOO władze miasta rozpisały konkurs na to stanowisko. 1 czerwca 1929 roku objął je młody utalentowany zoolog - adiunkt Katedry Zoologii i Fizjologii Zwierząt SGGW - Jan Żabiński. Ogród zaczął rozwijać się wspaniale, powstawały nowe obiekty (np. małpiarnia, hipopotamiarnia, słoniarnia, żyrafiarnia, wybieg dla białych niedźwiedzi i basen dla fok), przybywały nowe zwierzęta, rodziły się młode. W czerwcu 1937 roku przyszła na świat słynna słonica Tuzinka. Był to dwunasty z rzędu słoń urodzony w niewoli, odkąd zaczęły powstawać ogrody zoologiczne, a jak dotąd jedyny urodzony w Polsce. Popularność warszawskiego ZOO z roku na rok rosła. Niestety, ten wspaniały okres został przerwany przez wybuch wojny.

1 września 1939 roku radio i prasa obwieściły napaść wojsk niemieckich na Polskę. 3 września na ogród spadły pierwsze bomby. Wojsko dokonało odstrzału wszystkich groźnych zwierząt. Część zwierząt została ubita na mięso dla mieszkańców Warszawy, część zginęła od pocisków, a niektóre wydostały się na teren miasta. Najcenniejsze, w tym ulubienica warszawiaków Tuzinka, wywieziono do Rzeszy.

Choć większość zwierzęcych mieszkańców ogrodu poniosła śmierć, nie oznacza to, że na terenie ZOO nic się nie działo. Wprost przeciwnie, działy się tu rzeczy niezwykłej wagi. Jan Żabiński, czynny działacz konspiracyjny, w tajemnicy przed rodziną prowadził na terenie ogrodu skład materiałów wybuchowych. Ponadto, wraz z żoną Antoniną, ukrywali w swoim domu zbiegłych z getta Żydów. Kilku zresztą dyrektor Żabiński osobiście przeprowadził na aryjską stronę. Większość z tych, którzy znaleźli schronienie w willi Żabińskich przetrwała wojnę. W 1965 roku Jan i Antonina otrzymali za swoją działalność tytuł „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. Słynna willa, nazywana przez przyjaciół „Willą pod Zwariowaną Gwiazdą”, stoi na terenie Ogrodu do dziś.

W roku 1940 na terenie ZOO uruchomiono dla potrzeb miejscowej ludności tuczarnię świń, a następnie, po jej likwidacji spowodowanej epidemią czerwonki – ogródki działkowe. W pierwszych dniach Powstania Warszawskiego, walczący w oddziałach AK dyrektor Żabiński został ranny. Po upadku powstania wywieziono go do obozu jenieckiego w III Rzeszy. Pani Antonina zmuszona była do opuszczenia Ogrodu. Zaraz po zakończeniu działań wojennych powróciła do stolicy i decyzją Magistratu Warszawy rozpoczęła wraz z mgr Janem Landowskim (późniejszym dyrektorem) prace mające na celu zabezpieczenie majątku ZOO.

W listopadzie 1945 roku dyrektor Jan Żabiński, po powrocie z obozu, rozpoczął pracę w radiu. Tymczasem warszawiacy coraz głośniej domagali się reaktywowania ich ulubionego ZOO. W 1946 roku w Rotterdamie odbył się pierwszy po wojnie Zjazd Międzynarodowej Unii Dyrektorów Ogrodów Zoologicznych - IUDZG. Członkowie tej organizacji zadeklarowali pomoc dla Warszawskiego ZOO, w postaci wielu interesujących zwierząt. W styczniu 1948 roku, Uchwałą Przewodniczącego Miejskiej Rady Narodowej, przywrócono do życia Warszawski Ogród Zoologiczny, a stanowisko dyrektora ponownie powierzono dr Janowi Żabińskiemu. Rozpoczęło się grodzenie terenu, prace porządkowe i remont ocalałych obiektów. Z zagranicznych ogrodów i od prywatnych kolekcjonerów przybywały nowe zwierzęta.

22 lipca 1949 roku Warszawskie ZOO zostało oficjalnie otwarte! W roku 1950 weszła w życie ustawa o państwowym nadzorze nad polskimi ogrodami zoologicznymi - powstał Inspektorat Nadzoru, którego pierwszym inspektorem został dyrektor Żabiński. Pod koniec 1950 roku Jan Żabiński nieoczekiwanie zrezygnował z kierowania ogrodem i od tej pory poświęcał się wyłącznie pracy popularnonaukowej; stał się autorem 60 pozycji książkowych i około 1500 pogadanek radiowych o tematyce zoologicznej.

Współczesnych losów warszawskiego ZOO nie będziemy już opisywali, tym bardziej, że zmieniło się postrzeganie tego typu placówek i pozostawiamy ich ocenę Państwu.