1819-03-04     1876-12-24

Narcyza Żmichowska

Narcyza Żmichowska uznawana za jedną z prekursorek feminizmu w Polsce należała do kobiet, które miały odwagę żyć tak jak chciały, wbrew patriarchalnemu i konserwatywnemu społeczeństwu. Walczyła o większą swobodę dla kobiet, zarówno w sferze edukacji, jak i obyczajowości.

Narcyza Kazimiera Józefa Żmichowska, córka Jana Żmichowskiego i Wiktorii z Kiedrzyńskich, urodziła się 4 marca 1819 roku, w Warszawie. Wcześnie osierocona przez matkę, która zmarła tuż po porodzie, zamieszkała u krewnych na Podlasiu. W wieku ośmiu lat rozpoczęła naukę na pensji Zuzanny Wilczyńskiej, a następnie w Instytucie Rządowego Wychowania Panien Guwernantek w Warszawie, gdzie jej nauczycielką była Klementyna z Tańskich Hoffmanowa. W 1838 roku zatrudniła się jako guwernantka w rodzinie hrabiów Zamoyskich i wraz z nimi wyjechała do Paryża. Tam spotkała swojego brata Erazma, popowstaniowego emigranta. Jego lewicowe poglądy wywarły duży wpływ na przyszłe  życie Narcyzy. Za namową i pod kierunkiem brata zaczęła gruntowne studia w paryskiej Biblioteque Nationale. Jako jedna z pierwszych kobiet uczęszczała na posiedzenia Akademii Francuskiej.

Pobyt w Paryżu przyczynił się do wielu zmian, zarówno w jej wyglądzie, jak i sposobie bycia i poglądach na życie. Po powrocie do kraju Narcyza Żmichowska zainteresowała się nowatorskimi systemami wychowawczymi Johanna Heinricha Pestalozziego i jego kontynuatora, Friedricha Fröbla. Dysponując bogatym zapleczem intelektualnym oraz znakomitą francuszczyzną, stała się wziętą nauczycielką w polskich dworach. Nie ograniczała się jednak tylko do wykonywania zawodu, ale zajmowała się również kolportażem broszur i książek zakazanych w Królestwie Polskim.

W latach 1842–1845 przebywała w Rzeczycy. Prowadziła tam nielegalną szkołę wiejską, a także napisała swoje największe dzieło – „Poganka”. Często odwiedzała Warszawę, gdzie nawiązała kontakt z lokalnymi intelektualistami. Publikowała artykuły w czasopismach „Pierwiosnek”, „Pielgrzym” i „Przegląd Naukowy”.  

W latach 1843-46 dwukrotnie, przez krótki okres, mieszkała w Wielkopolsce, gdzie podejmowała próby założenia pensji w Poznaniu. „Nie mam żadnych zarobkowania widoków, chcę tylko na dobro ogółu zużyć tę trochę oświaty, które mi się dostało, i te wiele dobrych chęci, które sama z siebie wzięłam. (...) na zaczęcie trzeba pieniędzy i w tym trudności zachodzą”- pisała z Poznania do brata Erazma. Miała nowoczesne poglądy w zakresie edukacji. W przeciwieństwie do  stanowiska Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, której zarzucała „męski punkt widzenia”, konserwatyzm i brak patriotyzmu, stawiała na samodzielność kobiet. „Uczcie się, jeśli możecie; umiejcie jeśli potraficie i myślcie o tym, żebyście same sobie wystarczyły, bo w razie potrzeby nikt na was z opieką i wsparciem nie czeka” - mawiała. Opracowała własny program nauczania, łączący edukację naukową z wychowaniem fizycznym i wiedzą z zakresu anatomii oraz fizjologii, od której, w tradycyjnym modelu wychowawczym, dziewczęta były skutecznie odcięte.  Kładła nacisk na rozwój naturalnych zdolności i zainteresowań swoich podopiecznych. Podstawą opracowanego przez nią systemu kształcenia było 5 przedmiotów: arytmetyka, geografia, nauki przyrodnicze, historia i nauka języków. Swoje wychowanki zachęcała do samodzielnego myślenia, syntezy i wyciągania wniosków.

Narcyza Żmichowska zgromadziła wokół siebie grono uczennic–emancypantek, które nazwała „entuzjastkami”. Młode dziewczęta domagały się wolności w wyborze życiowych partnerów oraz prawa do kształcenia i aktywności w przestrzeni publicznej. W liście do brata pisała: „(...) w źle dobranem małżeństwie kobieta marnuje wszelką ducha swojego potęgę, wszelkie zdolności i wszelki ku lepszemu popęd (...) każde bez miłości zawarte małżeństwo grzechem pada na duszę i rdzą hart jej toczy” .

Entuzjastki brały też czynny udział w działalności konspiracyjnej. Opowiadały się po stronie niezwiązanych z elitami spiskowców, na przykład młodzieży szkolnej. W 1846 roku, po upadku powstania krakowskiego, solidaryzowały się z konspiratorami związanymi z tzw. spiskiem rzemieślników, w którym sama Narcyza Żmichowska pełniła rolę skarbniczki. Za udział w tej antypaństwowej intrydze, w latach 1849-1852, przebywała w więzieniu w Lublinie, a następnie przez trzy lata odbywała areszt domowy w mieszkaniu krewnych w tym mieście.

W okresie lubelskiego aresztowania pracowała nad programami: nauczania chłopców z niezamożnych środowisk miejskich oraz kursów dla kobiet. Te ostatnie uruchomiła już w 1862 roku, a więc po – wyczekiwanym z niecierpliwością – powrocie do Warszawy, w swoim mieszkaniu  przy ul. Miodowej. Kursy miały charakter nieformalny, uczennice określały je jako „pogadanki pedagogiczne”. Uczono na nich humanistyki, przedmiotów przyrodniczych i ścisłych.

Twórczość literacka

Narcyza Żmichowska swoją karierę literacką rozpoczęła jako poetka. Głównym tematem jej najwcześniejszych utworów napisanych w pierwszej połowie lat 40. XIX wieku, była pozycja twórcy względem powinności artystycznych i społecznych, między sztuką a czynem. Najwcześniejszym i zarazem reprezentatywnym dla tego okresu twórczości był wiersz „Szczęście poety”.  Wśród utworów prozatorskich tego okresu można wymienić opowiadanie „Capriccio”, w którym autorka po raz pierwszy w sposób otwarty i stanowczy zwróciła się przeciw sztuce, traktowanej jako wartość sama w sobie.

Z kolei powieści Narcyzy Żmichowskiej podejmowały tematykę społeczną, ukazywały bohaterów wytrwale dążących do wyznaczonego celu. Pisarka była rzeczniczką zmiany celów narodu. Uważała, że w celu zapewnienia dobrobytu społecznego ważniejsza jest realizacja indywidulanych potrzeb jednostek niż dążenia niepodległościowe.

W 1845 roku, w Poznaniu ukazała się pierwsza książka Narcyzy Żmichowskiej, zbiorek zatytułowany „Wolne chwile Gabryelli”, natomiast rok później - jej najpopularniejsza powieść - "Poganka”. Napisana trudnym dziś dla czytelnika językiem i skonstruowana w bardzo nowoczesny sposób. Jej kompozycja składała się z opowiadania głównego oraz licznych mniejszych elementów wtrąconych: pieśni, apostrof do czytelnika, bajki, przypowieści, zapisu sennych marzeń głównego bohatera, fragmentów listów i urywka z gazety. W książce znajdują się rozważania na temat miłości cielesnej i chrześcijańskiej,  namiętności i nieczułości, obowiązkach patriotycznych i rodzinnych, odpowiedzialności wobec własnego sumienia i poczuciu bezsensu jakiegokolwiek działania.

Kolejnym dziełem prozatorskim autorstwa Narcyzy Żmichowskiej był esej psychologiczny „Biała Róża”, wydany w 1858 roku,  opowiadający o przeżyciach wewnętrznych dwóch kobiet - Kazimiery i Augusty, ukazujący złożoność psychiki i wyrażający przekonane, że prawda o człowieku jest nieoczywista Z własną twórczością i biografią pisarka rozliczyła się na kartach utworu „Czy to powieść?”, którego nie zdążyła ukończyć przed śmiercią. Trzonem powieści były spisane w pamiętniku wspomnienia fikcyjnej Napoleony Hołosko, które miały zostać ocenione przez koleżankę z młodości, uznaną pisarkę podpisującej się inicjałami N.Ż. W utworze tym Narcyza Żmichowska rozwarstwiła się na dwie postaci – samą siebie oraz osobę, którą mogłaby się stać.

Narcyza Żmichowska zmarła 25 grudnia 1876 roku w Warszawie. Została pochowana  na Cmentarzu Powązkowskim.