1926-05-16     1973-03-02

Alina Szapocznikow

Alina Szapocznikow jest jedną z najważniejszych powojennych polskich artystek i najoryginalniejszych rzeźbiarek XX wieku. Studiowała w Wyższej Szkole Artystyczno-Przemysłowej w Pradze pod kierunkiem Josefa Wagnera oraz Ecole Nationale Supérieure des Beaux-Arts w Paryżu. Rozwijała i kwestionowała ideę rzeźby, wprowadzała nowe materiały, osiągając niezwykle oryginalne efekty. W 1963 wyjechała do Paryża. Rozwinęła indywidualny język, za pomocą którego mierzyła się zarówno z traumą Holokaustu, jak i dezintegracją własnego ciała. Była jedną z genialnych europejskich pionierek sztuki kobiet.

Lubię pracować w materiałach, w których każde dotknięcie zostawia ślad. Ten fizyczny kontakt z materią daje mi uczucie przekazywania siebie rzeźbie – mówiła Alina Szapocznikow. Nieustannie eksperymentowała z materiałem i formą. Sięgała po kamień, brąz, cement, tworzywa sztuczne, które najlepiej wyrażały piękno i przemijanie ludzkiego ciała. W centrum swoich dzieł stawiała własne ciało – usta, piersi, brzuch, nogi. Z równą odwagą łamała tabu zmysłowej erotyki, jak chorób, śmierci, rozpadu.

Alina Szapocznikow urodziła się 16 maja 1926 roku w Kaliszu, w rodzinie żydowskich lekarzy. Trudnej rzeczywistości II wojny światowej doświadczyła w całej jej gamie: z matką mieszkała w gettcie, następnie wspólnie przetrwały pobyty w obozach koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau, Bergen-Belsen i Theresienstadt. Nie chciała o tym rozmawiać, ale w jej sztuce te wątki wracały.

Po wojnie osiedliła się w Pradze, gdzie trafiła w 1945 r. z transportem więźniów uwolnionych z obozu w Terezinie. Doskonaliła artystyczne zdolności w pracowni rzeźbiarza Otokara Velimskiego oraz uczyła się w Wyższej Szkole Artystyczno-Przemysłowej, m.in. u Josefa Wagnera. Dzięki stypendium Szapocznikow studiowała w latach 1948–1950 w paryskiej École Nationale Supérieure des Beaux-Arts jako wolna słuchaczka w pracowni Paula Niclausse'a.

Problemy ze zdrowiem spowodowały, że w 1951 roku przeniosła się do Warszawy, kontynuując pracę artystyczną. Tworzyła dzieła mieszczące się w kanonie obowiązującego wówczas w Polsce socrealizmu. W latach 1952–1954 wykonała popiersie Bieruta na wystawę z okazji X-lecia PPR, wzięła udział w konkursach na pomnik Przyjaźni Polsko-Radzieckiej i na pomnik Stalina. Ale o socrealizmie Szapocznikow mówi się zwykle jako o epizodzie, bo gdy zaczęła się zbliżać polityczna odwilż, w jej sztuce pojawiły się prace zupełnie inne, które krytycy uznali za przełomowe: „Pierwsza miłość" (1954) i „Trudny wiek"(1956). Figury młodych dziewcząt uosabiają dojrzewanie, budzącą się seksualność i bunt. Jako apoteozy młodości i kobiecości rozpoczynają autotematyczny wątek w jej pracach.

Twórczość Szapocznikowej tak naprawdę rozwinęła się w Paryżu, do którego wyjechała w 1963 roku. Miała 37 lat. We Francji obracała się w kręgu artystów nowego realizmu, mieszanki pop-artu i neodadaizmu, któremu przewodził krytyk Pierre Restany. Ruch ten reprezentowali Arman, Christo, Daniel Spoerri, Niki de Saint Phalle, César.

We Francji Alina Szapocznikow odkryła nowe tworzywa: poliester i poliuretan. Odlewy fragmentów ciała w plastycznych masach przetwarzała w nowatorskie rzeźby, takie jak „Autoportret wielokrotny" ze zmultiplikowanymi fragmentami twarzy o kuszących ustach. Wykonywała też obiekty użytkowe, np. lampy „Usta iluminowane". Przypominały gadżety lub fetysze na granicy kiczu, ale tworzone z autoironicznej perspektywy. Odlewy wykonywała najczęściej z własnego ciała, choć można także rozpoznać usta Adrianne Raoul-Auval, partnerki Rolanda Topora, i aktorek: Julie Christie i Catherine Deneuve.

Zmarła 2 marca 1973 roku, w sanatorium Praz-Coutant w Passy (Francja), zmagając się z psychicznymi i fizycznymi skutkami choroby nowotworowej piersi.

Twórczość

Początkowy okres twórczości Szapocznikow wiąże się z rzeźbą realistyczną i tradycyjnymi materiałami, jak: gips, kamień, brąz czy marmur. Późniejsze prace rzeźbiarki stanowią zaś doskonały przykład swoistego pomostu między twórczością artystyczną a życiem prywatnym. Najsłynniejsze jej dzieła pokazują kobiece ciało i jego przemiany zachodzące pod wpływem wyniszczającej choroby. Bardzo charakterystyczne są materiały, w których tworzyła swoje dzieła: poliestry i poliuretany, które doskonale oddają cechy ludzkiej tkanki.

Alina Szapocznikow należy do grona artystów, których nieczęsto łączy się z doktryną realizmu socjalistycznego, stąd prezentowane w kozłowieckiej Galerii Sztuki Socrealizmu dzieło tej artystki niemal zawsze jest dużym zaskoczeniem dla odwiedzających nas gości. Chodzi tu o prawie dwumetrową rzeźbę z 1953 roku, przedstawiającą Józefa Stalina. Radziecki przywódca ukazany został w pozycji siedzącej, podpierający się lewą ręką na kolanie – jakiś taki zmęczony i zamyślony... Rzeźba prezentowana była na IV Ogólnopolskiej Wystawie Plastyki w Warszawie w 1954 roku. Wizerunek wodza niezbyt pasował do ogólnie przyjętego kanonu, więc o rzeźbie tej nie mówiono wiele, ale dla miłośników sztuki w wydaniu Aliny Szapocznikow, jest kolejnym wyznacznikiem jej indywidualnego podejścia do każdego tematu, którego się podejmowała. Nawet w tak trudnym dla artystów okresie, jakim w swoim czasie był socrealizm, potrafiła przekazać własną wizję artystycznej kreacji. Innym przykładem swoistego wkładu tej artystki w sztukę socrealizmu był „Pomnik Przyjaźni Polsko-Radzieckiej”, ustawiony niegdyś w Pałacu Kultury i Nauki, a rzeźba „Pokój”, przedstawiająca matkę z dzieckiem została nawet wyróżniona na II Ogólnopolskiej Wystawie Plastycznej w 1951 roku. Umieszczono ją później na skwerze miejskim na warszawskim Żoliborzu.

Radykalny przełom w sztuce Szapocznikow nastąpił, gdy wyjechała do Paryża w 1963 r. razem z drugim mężem, wybitnym grafikiem Romanem Cieślewiczem. Miała 37 lat. W Paryżu obracała się w kręgu artystów nowego realizmu, francuskiej mieszanki pop-artu i neodadaizmu, któremu przewodził krytyk Pierre Restany. Ruch ten reprezentowali Arman, Christo, Daniel Spoerri, Niki de Saint Phalle, César. Uderza podobieństwo pomysłu „Nogi" Szapocznikow (jeszcze gipsowego, utrwalonego potem w brązie na granicie) i gigantycznego „Kciuka" Césara, choć obie prace powstały niezależnie od siebie.

We Francji Alina Szapocznikow odkryła nowe tworzywa: poliester i poliuretan. Odlewy fragmentów ciała w plastycznych masach przetwarzała w nowatorskie rzeźby, takie jak „Autoportret wielokrotny" ze zmultiplikowanymi fragmentami twarzy o kuszących ustach. Wykonywała też obiekty użytkowe, np. lampy „Usta iluminowane". Przypominały gadżety lub fetysze na granicy kiczu, ale tworzone z autoironicznej perspektywy. Odlewy wykonywała najczęściej z własnego ciała, choć można także rozpoznać usta Adrianne Raoul-Auval, partnerki Rolanda Topora, i aktorek: Julie Christie i Catherine Deneuve.

„Mój gest kieruje się w stronę ciała ludzkiego, tej »sfery całkowicie erogennej«, w stronę najbardziej nieokreślonych i najulotniejszych jego odczuć" – mówiła. „Sławić nietrwałość w zakamarkach naszego ciała, w śladach naszych kroków po tej ziemi. Przez odciski ciała ludzkiego usiłuję utrwalić w przezroczystym polistyrenie ulotne momenty życia, jego paradoksy i jego absurdalność. (...) Usiłuję zawrzeć w żywicy odciski naszego ciała: jestem przekonana, że wśród wszystkich przejawów nietrwałości ciało ludzkie jest najwrażliwszym, jedynym źródłem wszelkiej radości, wszelkiego bólu i wszelkiej prawdy (...)".

W 1962 r. reprezentowała nasz kraj na Biennale w Wenecji. W 1965 r. już we Francji za pracę „Goldfinger" (kobiece nogi na samochodowym resorze) otrzymała prestiżową nagrodę Fundacji Coplay na XXI Salonie w Paryżu. W jury zasiadali wtedy Marcel Duchamp, Max Ernst i Jean Arp. Szapocznikow po raz pierwszy odwołała się w jej tytule i koncepcji do kultury popularnej – filmu o Jamesie Bondzie. W 1970 r. pojechała do USA i w Nowym Jorku wystąpiła z projektem rzeźby „My American Dream" – marmurowego rolls-royce'a dwukrotnie większego od oryginału. Z powodu wysokich kosztów do realizacji nie doszło, powstały tylko dwie miniatury.