1920-02-03    

Tatarzy w wojsku polskim

Historyczny sojusz

3 lutego 1920 roku Józef Piłsudski nadał nazwę Tatarski Pułk Ułanów imienia płk. Mustafy Achmatowicza jednostce jazdy polskich Tatarów walczącej w wojnie polsko-bolszewickiej. I nic w tym dziwnego, bo przez stulecia, od Grunwaldu aż do II wojny światowej, Tatarzy polsko-litewscy posiadali w armii polskiej osobne, muzułmańskie oddziały. Tatarska jazda brała udział we wszystkich najważniejszych dla Polski wydarzeniach: w Konferencji Barskiej, w Insurekcji Kościuszkowskiej( pułkownik Mustafa Achmatowicz i pułkownik Jakub Azulewicz) , w powstaniach listopadowym i styczniowym.

"Wszyscy wierni wyznawcy Proroka do broni! Odradza się nasz stary tatarski konny pułk Rzeczypospolitej, wzywa wszystkich wiernych zamieszkujących Polskę i Litwę, do swych szeregów pod zielony sztandar Proroka. Niech Bóg błogosławi poczynania wasze!"

Tymi słowami grono wybitnych Tatarów litewskich (używam nazwy historycznej) zakończyło odezwę wojenną do swoich ziomków w 1919 r. Odezwa nie przebrzmiała bez echa. Tatarzy litewscy istotnie utworzyli "Pułk Tatarski Ułanów im. Mustafy Achmatowicza", który odznaczył się chlubnie w wojnie 1920 r., krwawiąc się m.in. po bohatersku w słynnej obronie Płocka w pamiętnych dniach 16-18 sierpnia. Walcząc w zwycięskim 1920 r. pod ułańskimi proporcami Tatarzy Litewscy wskrzeszali swoją świetną żołnierską tradycję.

Wachmistrz pułku tatarskiego pisze:

„Zaliżby onego szacunku z wieków hołdowanego nie było, stawiliby się Tatarowie nasi za niepodległości Rzplitej odzyszczeniem ku onej obronie, własną ochotniczą jazdę przeciw barbarii bolszewickiej formując (Tatarski Pułk Ułanów im. płk. Mustafy Achmatowicza). I nie miarą tegoż szacunku, że w II Rzeczpospolitej 13 Pułk Ułanów Wileńskich tradycyom tamtego hołdując mógł oficjalnie swój Szwadron Pierwszy “Tatarskim” zwać, a w barwy pułkowe półksiężyc wpisać?”

Tworzenie rozpoczęto w styczniu 1919. Żołnierzami pułku byli przede wszystkim polscy Tatarzy. Służyłi w nim też muzułmanie innych narodowości np. Kaukazczycy i Azerbejdżanie (Azerowie). Ostatecznie w lipcu 1919 roku sformowano trzy szwadrony liniowe, szwadron karabinów maszynowych i dywizjon techniczny. 3 lutego 1920 roku rozkazem naczelnika Józefa Piłsudskiego nadano jednostce nazwę Tatarski Pułk Ułanów imienia Mustafy Achmatowicza.

Pułk walczył początkowo z wojskami niemieckimi w rejonie Grodna, następnie został przerzucony na Polesie. Później brał udział w wyprawie kijowskiej i wkraczał do Kijowa. Osłaniał w walkach odwrotowych wojska polskie w rejonie Horynia nad Styrem. W wyniku tych walk pułk poniósł duże straty, pozostało tylko 86 ułanów. W Płocku doszło do odtworzenia pułku, który wziął jeszcze udział w walkach w rejonie Wyszogrodu i Dobrzynia w 1920 roku. 10 września 1920 roku pułk rozwiązano. Po rozformowaniu pułku wielu ułanów trafiło do 13 Pułku Ułanów Wileńskich, którego 1 szwadron od 1936 nosił nazwę wyróżniającą "tatarski

Dopiero wiosną 1936 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych zgodziło się na przemianowanie I Szwadronu 13 Pułku Ułanów Wileńskich na I Szwadron Tatarski, a sami Tatarzy mieli od 1938 roku własnego kapelana.

Krótka historia Tatarów w Polsce

Początki osadnictwa muzułmańskiego na ziemiach późniejszej Rzeczypospolitej sięgają XIV w., kiedy wielki książę litewski Witold sprowadził na Litwę i do Polski tatarskich jeńców. Według Długosza „Ci Tatarzy przesiedleni do Polski, porzuciwszy błędy pogaństwa, przyjęli wiarę chrześcijańską i zrośli się z Polakami w jeden lud przez wzajemne związki małżeńskie” (potatarski charakter mają mieć m.in. miejscowości Trzciana, Czajkowa i Krzyżanowice), natomiast Tatarzy litewscy pozostali przy wierze przodków. Znacznie większe znaczenie miała wszakże dobrowolna migracja Tatarów do Wielkiego Księstwa Litewskiego, będąca ubocznym skutkiem wojen domowych w Złotej Ordzie. Witold dążąc do rozciągnięcia litewskiego panowania na całą Europę Wschodnią zawarł sojusz z pretendentem do tronu Ordy chanem Tochtamyszem; ambitne plany zakończyła jednak sromotna klęska nad Worsklą w 1399 r., w wyniku której pokonani sprzymierzeńcy Witolda schronili się na Litwie. Jeden z nich, Dżelal ed-Din, wspomagał siły polsko-litewskie pod Grunwaldem – według Długosza, zainteresowanego bagatelizowaniem udziału Tatarów, było ich zaledwie 300, źródła krzyżackie z kolei niewątpliwie wyolbrzymiały ich liczbę pisząc o 30 tysiącach.

Już w 1414 r. rycerz burgundzki Gillbert de Lannoy pisał, że „przebywa w rzeczonym mieście Trokach i zewnątrz w kilku wsiach bardzo wielka ilość Tatarów, którzy tam mieszkają pokoleniamiczyli rodami, są to zazwyczaj Saraceni, nie mają nic z wiary Jezusa Chrystusa, a mają język osobny, zwany tatarskim”. Po tej pierwszej fali migracji miały miejsce kolejne. Pod koniec XV w. Litwa utrzymywała przymierze z tatarską Wielką Ordą skierowany przeciw chanatowi krymskiemu i Moskwie. Po upadku Ordy w 1502 r. wielu tamtejszych Tatarów schroniło się u sojusznika, m.in. syn chana Szacha Achmata zapoczątkował ród Ostryńskich. Jeszcze w 1638 r. kilka tysięcy Tatarów budziackich zbuntowanych przeciw krymskiemu chanowi uciekło do Polski. Przybywali tu zresztą nie tylko Tatarzy ale też inni muzułmanie, np. Czerkiesi, z których wywodzi się ród Szymkiewiczów.

Osadnictwo tatarskie miało charakter wojskowy: otrzymywali ziemię (nieprzypadkowo na ogół wzdłuż granicy krzyżackiej) w zamian za obowiązek służby wojskowej w osobnych chorągwiach rodowo-plemiennych. Na czele chorągwi stali chorążowie i marszałkowie, którzy pełnili funkcje wojskowe, administracyjno-sądowe i skarbowe; mianowani przez księcia ale de facto dożywotni i dziedziczni. Tatarska arystokracja (m.in. Ostryńscy, Koryccy, Kryczyńscy, Szyryńscy, Ułanowie) posiadała ziemię i poddanych; sołtanowie i murzowie służyli nie tylko w wojsku – byli też królewskimi dyplomatami, sekretarzami, tłumaczami. Zwykli wojownicy, których status przypominał szlachtę zagrodową, mieli tylko małe działki rolne, a oprócz służby wojskowej pełnili też transportową, kurierską, policyjną, strażniczą, myśliwską i budowlaną.

Tatarzy odwdzięczali się bezwzględnym posłuszeństwem. wobec woli monarchy. Tłumili bunt chłopów na Żmudzi (1535-1537) i Kozaków w Kaniowie (1596). Bronili przed najazdami z Krymu Podola w 1418 r. i Wołynia w 1577. Uczestniczyli we wszystkich ważniejszych bitwach Rzeczypospolitej: pod Kircholmem w 1605, Smoleńskiem w 1609, Cecorą w 1620, Beresteczkiem w 1651. W czasie wojny o Inflanty w jednym tylko 1627 r. zginęło sześciu tatarskich rotmistrzów. Podczas Potopu – choć początkowo większość Tatarów opowiedziała się za Karolem Gustawem – rtm. Aleksander Kryczyński w 1655 r. znalazł się w konfederacji tyszowieckiej. Pod koniec tej wojny w armii koronnej służyły 23 tatarskie chorągwie (w sile 2682 koni), a w litewskiej 16 (1990 koni), nie licząc pewnej liczby tzw. „Tatarów dzikich” (tzn. przybyłych spoza Rzeczypospolitej – przyjazny Polsce chan krymski Mehmed IV Gerej wsparł Rzeczpospolitą w czasie Potopu). Dwie z tych chorągwi pod wodzą Michała Antonowicza i Stefana Morzkowskiego uczestniczyły w wyprawie Czarnieckiego na Danię.

Później jednak sprawy zaczęły się komplikować. W czasie rokoszu Lubomirskiego Tatarzy poparli króla, co wywołało niechęć szlachty domagającej się likwidacji chorągwi tatarskich. W dodatku Rzeczpospolita zalegała z wypłatą żołdu chorągwiom tatarskim. W rezultacie wiosną 1671 r. rozpoczął się bunt Lipków. Ww następnym roku już wszystkie tatarskie chorągwie wojsk koronnych przeszły na stronę turecką (co tak barwnie opisał Sienkiewicz w „Panu Wołodyjowskim”). Zbuntowani Lipkowie wzięli udział w wielkim najeździe tureckim, wierności Rzeczpospolitej dochowali natomiast Tatarzy litewscy, którzy w 1673 r. bronili ojczyzny pod Chocimiem.

Po raz kolejny stanęli polscy i litewscy Tatarzy w obronie Rzeczypospolitej Obojga Narodów u jej schyłku. Gdy w 1768 r. w Barze zawiązana została „konfederacja prawowiernych chrześcijan katolików rzymskich” wzięli w niej udział też… polscy muzułmanie.

Po uchwaleniu konstytucji 3 maja w 1792 r. Sejm Wielki powołał dwa pułki tatarskie pod komendą Jakuba Azulewicza i Aleksandra Ułana. W wojnie z Rosją wziął udział korpus Bielaka, odznaczając się w bitwach pod Stołpcami, Zelwą i Brześciem. Gdy w 1794 r. wybuchła insurekcja kościuszkowska dołączyli doń Bielak, Azulewicz i Mustafa Baranowski. Azulewicz zginął w obronie Wilna, niedobitki jego oddziału pod komendą Eliasza Sobolewskiego broniły Pragi.

Po rozbiorach niektórzy tatarscy żołnierzy wyruszyli na emigrację trafiając m.in. do Legionów Dąbrowskiego. Zryw niepodległościowy doby napoleońskiej też nie obył się bez muzułmanów. W 1812 r. płk Mustafa Achmatowicz zwrócił się z propozycją tworzenia pułku tatarskiego do Litewskiej Konfederacji Generalnej. Tatarzy walczyli także – choć już w mniejszy stopniu niż trzydzieści lat wcześniej – w powstaniu styczniowym, zaznaczając swój udział zwłaszcza na Podlasiu i Suwalszczyźnie.

W utworzonym na kongresie wiedeńskim Królestwie Polskim muzułmanie uważani byli już za pełnoprawnych obywateli, rodowitych Polaków. Dowodził tego choćby fakt, że Jakub Tarak Murza Buczacki posłował na Sejm Królestwa Polskiego w latach 1818-1822. Nic dziwnego, że Tatarzy stanęli licznie pod bronią w powstaniu listopadowym – jak to ujęli – „w obronie swobód wspólnych, zaręczonych przywilejami Wielkich Książąt Litewskich, uważanych za kalifów tatarskich”. Znaczący był zwłaszcza ich udział w oddziałach partyzanckich na Litwie.

Polscy muzułmanie nie zapominali wszakże o polskim patriotyzmie. Gdy latem 1893 r. założona została w lasach ponarskich niepodległościowa Polska Partia Socjalistyczna, z pośród pięciu uczestników narady (Józef Piłsudski, Stanisław Wojciechowski, Ludwik Zajkowski, Aleksander Sulkiewicz, Stefan Bielak) dwóch – Sulkiewicz i Bielak – było Tatarami. W walce niepodległościowej wsławił się zwłaszcza Sulkiewicz, który w 1900 r. zorganizował ucieczkę Piłsudskiego z więzienia, działał we Frakcji Rewolucyjnej PPS, w 1914 r. dołączył do 1. Kompanii Kadrowej Legionów i zginął na polu bitwy 18 września 1916 r

Rewolucja rosyjska 1917 r. otwarła drogę do realizacji nie tylko polskich, ale teżtatarskich aspiracji niepodległościowych. W Piotrogrodzie powstaje Związek Tatarów Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy a na Krymie Związek Tatarów Litewskich. W grudniu1917 roku Tatarzy na Krymie proklamowali Krymską Republikę Ludową, w strukturach której dużą rolę odegrali polscy muzułmanie. Na czele II rządu krymskiego stanął w czerwcu 1918 r. gen. Maciej Sulejman Sulkiewicz. W kwietniu następnego roku Krymski Rząd Krajowy upadł pod naporem bolszewików. Podjęto wówczas próby ratowania sytuacji - 17 maja 1920 r. emigracyjny kurułtaj (parlament) Republiki Krymskiej zwrócił się z oficjalną prośbą do Ligi Narodów o przekazanie Krymu pod polski protektorat.

W tym samym czasie, gdy na Krymie Tatarzy bezskutecznie usiłowali zbudować swoją państwowość, ożywiły się też środowiska tatarskie Litwy. Pod koniec 1918 r. Związek Tatarów Litwy, Polski, Białorusi i Ukrainy rozpoczął starania o stworzenie w Wojsku Polskim jednostki muzułmańskiej. Wydano odezwę: „Do wszystkich wiernych wyznawców Koranu! Wiele upłynęło wieków, odkąd prześwietna Rzeczypospolita Polska, przytuliwszy Was do łona, nadając Wam ziemię i szlachectwo, zapewniając wolność wyznania i pełnię praw obywatelskich, stała się dla Was drogą Ojczyzną. […] dziś, kiedy Ojczyzna ponownie znalazła się w niebezpieczeństwie do Was się zwracamy, ufni w męstwo Wasze. […] Odradza się nasz stary tatarski pułk Rzeczypospolitej i wzywa wszystkich wiernych, zamieszkujących Polskę i Litwę, do swych szeregów pod zielony sztandar Proroka!”

W styczniu 1919 roku rozkazem Piłsudskiego uformowana została w ramach Dywizji Litewsko-Białoruskiej tzw. Jazda Tatarska (płk Maciej Mustafa Bajraszewski, mjr Dawid Janowicz-Czaiński, por. Konstanty Kerim Achmatowicz i Leon Arsłan Achmatowicz): początkowo w sile jednego szwadronu, w lipcu licząca już trzy szwadrony jazdy, szwadron karabinów maszynowych i oddział techniczny. Jazda Tatarska pod Iwieńcem pokonała czerwonych Łotyszy, zajęła Kiejdanów, Uzdę i Szask, rozbiła brygadę Grigojewa. Fuad Aleksandrowicz został pierwszym polskim burmistrzem Słonimia. 16 września 1919 r. rozkazem dziennym nr 113 Naczelnego Wodza Pułk Jazdy Tatarskiej przemianowano na Pułk Tatarski Ułanów im. Pułkownika Mustafy Achmatowicza wcielając doń Tatarów służących w innych polskich formacjach oraz muzułmańskich dezerterów z Armii Czerwonej; 20 stycznia 1920 r. dowódcą Pułku został litewski Tatar gen. Aleksander Romanowicz.

W 1920 r. Pułk Ułanów Tatarskich wziął udział w ofensywie kijowskiej wsławiając się m.in. zajęciem stacji kolejowej Irsza, gdzie zdobył pociąg pancerny i wielkie zapasy prowiantu. Rankiem 7 maja 1920 r. 3. szwadron Jazdy Tatarskiej, jako pierwsza zwarta jednostka Wojska Polskiego, wchodzi do Kijowa. Później oddziały muzułmańskie osłaniały odwrót sił polskich (np. pod Starosielcami). Po bitwie pod Horbułowem w Pułku zostało zaledwie 90 żołnierzy. W lipcu dwa muzułmańskie szwadrony walczyły na Wileńszczyźnie i w okolicach Grodna, w sierpniu broniły Płocka i Warszawy. Po bitwie warszawskiej Pułk Ułanów Tatarskich na skutek dużych strat bojowych zostaje rozformowany rozkazem z 25 sierpnia 1920 r. Na to miejsce 17 września 1920 r. utworzono Dywizjon Mahometański, na którego czele stanął pochodzący z Kaukazu rotmistrz Emir Hassan Chursz. Dywizjon istniał w armii polskiej do roku 1924, kiedy włączono go do 3. pułku strzelców konnych.

W II Rzeczypospolitej społeczność muzułmańska liczyła około 6000 osób. Jej głównym ośrodek stanowiło Wilno, gdzie skupiała się tatarska inteligencja z całego dawnego imperium rosyjskiego. Wspólnota muzułmańska była w pełni zintegrowana z polskim społeczeństwem. Niektórzy z Tatarów pełnili eksponowane stanowiska, jak wiceminister sprawiedliwości Olgierd Najman Mirza Kryczyński, wiceprezes Sądu Apelacyjnego i senator Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem Aleksander Achmatowicz czy profesor Uniwersytetu Stefana Batorego Stefan Bazarewski.

W deklaracji, odczytanej na posiedzeniu Sejmu 30 listopada 1923 r., przedstawiciele Tatarów stwierdzali: „Wierni religii muzułmańskiej, sercem i duszą należymy do Rzeczypospolitej, która nas i naszą wiarę zawsze opieką i dobrodziejstwami otaczała […]. Obecnie, po wskrzeszeniu Rzeczypospolitej tradycja została wznowiona i ku obronie przed inwazją bolszewicką w r. 1920, wspólnej naszej ojczyzny – jazda tatarska pod znakiem księżyca pospołu z Orłem Białym walczyła. Pomni tych dobrodziejstw i ożywieni uczuciami niezmiernej wdzięczności, niniejszym składamy Rzeczypospolitej wyrazy miłości synowskiej i hołdu”.

Po śmierci Piłsudskiego odbywały się we wszystkich meczetach w Polsce nabożeństwa żałobne za spokój jego duszy. „Życie Tatarskie” pisało: „Mamy ambicję spotęgować się ciałem i duchem, aby na zew Wodza Narodu Polskiego Włodarza tego kraju potężnie bronić Ojczyzny”.

W materiale wykorzystano m.in. :
MUZUŁMANIE W OBRONIE RZECZYPOSPOLITEJ - Dzieje Tatarów Polskich. J.Tomasiewicz.
Selim Chazbijewicz – Tatarzy na Litwie i w Polsce. Dzieje, kultura, tradycja, wojskowość