1838-02-02     1864-03-22

Konstanty „Kastuś” Kalinowski

U nas nie ma szlachty – wszyscy są równi!

Przywódca powstania styczniowego na terytorium dzisiejszej Białorusi Konstanty „Kastuś” Kalinowski (w litewskiej pisowni jako Kostas Kalinauskas) jest postacią, która do dzisiaj wywołuje kontrowersje. Trudne do ocenienia zwłaszcza jego intencje. Jedni uważają, że chciał spolonizować ludność białoruską i litewską, z drugiej zaś strony należy pamiętać, że był osobą która jako jedna z pierwszych użyła języka białoruskiego do działań politycznych i starał się wykazać, że Białoruś i Litwa różnią się od Polski i dlatego powinny cieszyć się pewną niezależnością czy autonomią.

Wincenty Konstanty Kalinowski był drugim synem Szymona Kalinowskiego i Weroniki Rybińskiej. Urodził się 2 lutego (wg starego stylu – 21 stycznia) 1838 roku w Mostowlanach w powiecie grodzieńskim (obecnie w województwie podlaskim). Ukończył gimnazjum w Świsłoczy, przez pewien czas mieszkał w gospodarstwie ojca – Jakuszówce, a w połowie lat 50. XIX wieku przeniósł się do brata Wiktora Ottona do Moskwy. W latach 1856–1860 był studentem wydziału prawa Uniwersytetu Petersburskiego, w roku 1861 otrzymał dyplom.

Próba otrzymania posady w kancelarii generał-gubernatora wileńskiego Władimira Nazimowa nie powiodła się. Kalinowski, mając doświadczenie jeszcze z czasów studenckich w pracy nielegalnych kółek w Petersburgu, stworzył grodzieńską organizację rewolucyjną, zbliżoną ideologicznie do narodników – radykalnych rewolucjonistów rosyjskich. Celem organizacji jest przygotowanie powstania zbrojnego.

Od jesieni 1862 roku Kalinowski działał w podziemiu. Od lipca 1862 roku wraz z Feliksem Różańskim, Walerym Wróblewskim oraz innymi zaczął wydawanie „Mużyckiej prawdy” – pierwszego nielegalnego periodyku w języku białoruskim. Późniejsi badacze stwierdzą, że była to pierwsza gazeta w tym języku. W październiku 1862 roku na drodze ze Słonimia do Wołkowyska rozrzucił trzeci numer gazety, w związku z czym władze rosyjskie wszczęły dochodzenie. Organizacja wkrótce przeobraziła się w Prowincjonalny Komitet Litewski, który zaczął szykować zryw na Białorusi i Litwie.

W „Mużyckiej prawdzie” widać pewien określony plan. Posługując się zrozumiałymi dla chłopa kategoriami, Kalinowski zwraca uwagę czytelników na konkretne problemy. Na przykład w numerze piątym jest mowa o braniu rekruta, w szóstym – o sprawach wyznaniowych. Motywem przewodnim są krytyka władzy absolutnej i żądanie „ziemi i woli”. Likwidacja cerkwi unickiej (greko-katolickiej), połączonej z rosyjskim prawosławiem, jest jednym z ważnych tematów historycznych dla autorów. Nie poruszali oni w swoich tekstach kwestii pochodzenia Białorusinów, ani nie określali granic białoruskiego obszaru etnicznego. Rozumiejąc znaczenie spraw religijnych starali się trafić do świadomości włościan poprzez powszechnie zrozumiałe sprawy: Narobiłże nam tego licha, dziatki, car moskiewski, toż przekupił ci on wielu popów, zażądał, aby zapisać nas do szyzmy, zapłacił pieniądze, żebyśmy tylko przeszli na prawosławie – i jak ten antychryst – odebrał nam naszą sprawiedliwą wiarę – unicką wiarę i zgubił nas wobec Boga na wieki, zrobił on zaś to dlatego, żeby mógł nas bez przerwy okradać, a Bóg sprawiedliwy nie miał litości nad nami. Te słowa świadczą też o tym, że świadomość przynależności do katolicyzmu obrządku wschodniego miała jeszcze spore znaczenie dla propagandy powstańczej.

Kiedy wybuchło powstanie w Warszawie 22 stycznia, jego przywódcy nie uprzedzili litewsko-białoruskiego kierownictwa. Kalinowski przez jakiś czas wahał się, czy je poprzeć, był bowiem świadom, że powstanie na Białorusi jest nieprzygotowane. Ale 1 lutego wydaje manifest i Białoruś oraz Litwa dołączają do powstania.

Kalinowski był jednym z czołowych przedstawicieli partii „czerwonych”, którzy dążyli do nadania powstaniu w większym stopniu charakteru społecznego i przyciągnięcia do udziału w nim mas chłopskich.

Bohaterstwo Kalinowskiego polegało nie tylko na tym stosunku do władzy absolutnej. Był on też osobą, która jako jedna z pierwszych użyła języka białoruskiego do działań politycznych. W pierwszej połowie XIX wieku literaci na tych ziemiach powoli zaczynali odrodzenie literatury w języku owego ludu, pisząc poezję, utwory teatralne czy też próbując tłumaczyć dzieła napisane w innych językach. Kalinowski stwierdził, że białoruski to nie tylko język liryki czy też scenek komediowych, przerywników w operach lub w poważnych spektaklach dramatycznych, gdzie główne postacie mówią po polsku czy po rosyjsku, ale środek zachęty do działania, do zmiany istoty rzeczy, do odzyskiwania godności i do przypomnienia o własnych korzeniach.

Kalinowski stoi na czele powstania na Białorusi i Litwie do swojej śmierci, choć już na początku lata 1863 r. staje się jasne, że na Białorusi zryw skończy się niepowodzeniem, gdyż wystąpiła przeciw niemu większość chłopstwa. W styczniu 1864 r. zostaje aresztowany, a 10 marca publicznie powieszony w Wilnie.

Kiedy 22 marca 1864 roku (wg tzw. starego stylu było to 10 marca) o godzinie o 10:30 na placu Łukiskim w Wilnie odczytano wyrok śmierci przez powieszenie i wspomniano o szlachcicu, sam skazaniec na chwilę przed śmiercią krzyknął: „U nas nie ma szlachty – wszyscy są równi!”. Miał wówczas ledwie 26 lat.

W 2017 roku podczas prac na górze Giedymina w Wilnie odnaleziono szczątki 17 powstańców styczniowych. Wielu historyków przez lata twierdziło, że to właśnie tam należy szukać mogiły przywódców, w tym Kalinowskiego. Badania naukowe potwierdziły te przypuszczenia, np. zostały zidentyfikowane szczątki Zygmunta Sierakowskiego. 19 marca 2019 roku profesor Uniwersytetu Wileńskiego Rimantas Jankauskas powiadomił, że odkryte szczątki, z prawdopodobieństwem wynoszącym 95 procent, należą do Kalinowskiego, co ustalono drogą wykluczenia (z rodziny Kalinowskich nie ma obecnie żyjących potomków w linii męskiej).