1875-05-04     1950-12-07

Wojciech Weiss

Wojciech Weiss (1875–1950). Wybitny malarz, rysownik i grafik, którego twórczość ewoluowała od ekspresyjno-symbolicznych fascynacji przez poszukiwania kolorystyczne po zmysłową klasyczną dojrzałość. Urodził się w Leordzie na Bukowinie, jako syn emigranta po powstaniu styczniowym. Naukę rozpoczął w gimnazjum Franciszka Józefa we Lwowie oraz w Konserwatorium Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego, by kontynuować ją już po powrocie rodziców do kraju w 1890 w Gimnazjum św. Anny w Krakowie.

W 1891 Weiss rozpoczyna naukę w Szkole Sztuk Pięknych, początkowo, ze względu na swój młody wiek, w charakterze „gościa”, jednak ujawniony już wówczas talent skłonił dyrektora Jana Matejkę do przyjęcia 17-letniego ucznia od razu na drugi rok studiów. W latach 1895–1899 uczy się u Leona Wyczółkowskiego, pozyskując w ostatnim roku nauki pracownię mistrzowską, tzw. majsterszulę. Kończąc studia wchodzi w krąg krakowskiej bohemy, przyjaźni się ze Stanisławem Przybyszewskim (łączy ich również fascynacja Chopinem), jego obrazy i rysunki pojawiają się na łamach „Życia”. Od 1898, rozpoczynając od obrazu Melancholik, Weiss wystawia regularnie z Towarzystwem Artystów Polskich „Sztuka”, zostając jego członkiem, a później prezesem. Od 1906 będzie również członkiem wiedeńskiej Secesji.

W 1899 roku wyjeżdża na stypendium do Paryża, próbując odnaleźć własny język malarski w panującym tam natłoku artystycznych wrażeń, Odrzuca impresjonizm, pociąga go sztuka ekspresyjna i dekadencka. W 1900 na Wystawie Światowej w Paryżu zostaje wyróżniony za obraz Portret rodziców. W 1901 roku, otrzymawszy stypendium hr. Tyszkiewicza podejmuje studia we Florencji, a w 1902 w Rzymie. Pociąga go zderzenie kultury antycznej ze światem chrześcijańskim, włoskie pejzaże ożywiają się postaciami przywoływanymi z wyobraźni. W latach 1899 – 1903 wielokrotnie wyjeżdża na plenery do Strzyżowa, mieszkając w budynku stacji kolejowej. Motyw kolei, uciekających w dal torów, wchodzi do zasobu jego najważniejszych motywów malarskich. W 1904 wraz z ojcem kupuje posiadłość w Kalwarii Zebrzydowskiej, miejsce to stanie się dla nich rodzinnym gniazdem, a dom i ogród, rozległe pejzaże i sanktuarium kalwaryjskie będą inspirowały Weissa przez wszystkie lata twórczości. Tam też łączy się węzłem małżeńskim z Ireną (Aneri), jego uczennicą i malarką. Od 1907 prowadził zajęcia na macierzystej uczelni, od 1910 na stanowisku profesora; w latach 1918–1919 i 1933–1936 pełnił funkcję rektora Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, kładąc duże zasługi dla reorganizacji uczelni i kształcąc m. in. grono czołowych kolorystów. Oprócz ekspozycji krajowych brał udział w wielu wystawach zagranicznych, m.in. w Wiedniu, Berlinie, Paryżu, Pradze, Wenecji, Stanach Zjednoczonych. Został uhonorowany wieloma nagrodami oraz najwyższymi odznaczeniami państwowymi: polskimi, austriackim, bawarskim, łotewskim.

W bogatym dorobku Weissa dominują, kompozycje symboliczne, akty, portrety, pejzaże, sceny rodzajowe, martwe natury. Na kształtowanie się jego twórczości, wyróżniającej się swobodną, niekiedy szkicową techniką i świetną kolorystyką, wpłynęły liczne podróże, podczas których artysta zapoznał się z dawną i współczesną sztuką europejską. Na początkowej, ekspresyjno-symbolicznej fazie, będącej jednym z najciekawszych przejawów polskiego modernizmu, piętno odcisnęła dekadencka filozofia Przybyszewskiego i propagowanych przez niego autorów, sztuka Ropsa, Goyi, Muncha. Weiss szerokie uznanie zdobył już w 1898 obrazem Melancholik, uchodzącym za manifest nowej generacji artystów, dążących do sztuki deformującej rzeczywistość poprzez wyrażanie stanów duszy twórcy. W tym samym okresie powstały też inne podobnie motywowane dzieła – Student 1897, Suchotnik 1898, Zasmucona1898. Eksplorowały one typową dla twórców fin de siècle tematykę – młodości, dorastania, dojrzewania, erotyzmu i witalności oraz obumierania, melancholii i pesymizmu.

W latach studiów namalował też serię pejzaży z Płaszowa, które wyrażają ekspresyjną ciszę podmiejskiej stacji kolejowej (Upał 1898) i są czytelnymi „pejzażami wewnętrznymi”. Pobyt w Paryżu w 1899 zaowocował mrocznymi wizerunkami metropolii i zagubionego w niej artysty (Autoportret z maskami 1900, Cafe d’Arcour 1899). Znajomość z Przybyszewskim, fascynacja psychologią płci i pogrążonym w dekadencji obrazem człowieka, znalazły odzwierciedlenie m.in. w takich pracach Weissa jak Taniec 1899czy Opętanie 1899. Powstały też wówczas intensywnie podmiotowe pejzaże i kompozycje, malowane na plenerach w Strzyżowie (Pocałunek na trawie 1899, Promienny zachód słońca 1900, Maki 1902). Do tematu groźnego oblicza miasta powrócił w 1904 obrazami Demon, Pogrzeb w mieście, Muzykanci na moście, w których kolorystyka, od tonów mocnych przechodzi do wapiennej szarości, zapowiadając rodzący się nowy styl.

Ostatnim akordem młodopolskiego symbolizmu, a zarazem wspaniałą plenerową kompozycją jest obraz Strachy1905, noszący w sobie również, jak kilka innych, zapis muzycznej wrażliwości malarza (Słonecznik. Jesień1905). Rozbieloną gamą barwną Weiss zaczął posługiwać się w „okresie białym” (ok. 1906-1910), zrodzonym z fascynacji artysty sztuką japońską, ale też plenerowym malarstwem francuskim i nową rodząca się filozofią budowaną już nie na negacji, ale na akceptacji życia. Uwaga artysty skupia się na motywach najbliższych i najprostszych, podnosząc banalność codzienności do roli sacrum (Renia w drzwiach 1908/9, Podwórze wiosną podczas deszczu 1908, Doniczki na oknie 1910). Po ok. 1914 roku powraca bardzo intensywnie w twórczości Weissa zainteresowanie aktem, które znajduje swoje realizacje nie tylko w malarstwie, ale też i w rzeźbie. Weiss, nieustannie czerpiąc nauke z dzieł Tycjana czy Velasqueza, buduje niejednokrotnie swoje kompozycje w oparciu o ich arcydzieła (Wenus 1916, Muzy 1927, Czytająca 1920). Uwspółcześniając postaci kobiece, podejmuje dialog ze sztuką muzeów, wprowadza do malarskiej gry manekina (Manekin i modelka 1934), z miękkich draperii przenosi modelkę w odkrytą przestrzeń pracowni, wypełnionej artystycznym nieładem. Akt, jako gatunek malarski, najwyższy w mistrzowskiej hierarchji akademickiej, przyniósł mu największą sławę i zaszczytne miano polskiego Renoira. Malarstwo Weissa z poł. lat 30 określane jest mianem „malarstwa przesuniętej rzeczywistości”, taka też jest narracyjność i metaforyka kompozycji Kryzys z 1934. Obok pejzaży kalwaryjskich, w malarstwie Weissa w latach 20 i 30 pojawiają się śmiało kolorystycznie rozwiązywane pejzaże z południowej Francji oraz z Wenecji, do których dołączą malowane w drugiej poł. lat 30 widoki z Jastrzębiej Góry.

W czasie i po II wojnie światowej, nie gaśnie feeria barw i światła na obrazach Weissa, pojawiają się jednak tematy trudne, na które artysta próbuje odnaleźć malarską formę odpowiedzi. W 1950 powstaje kompozycja Manifest, zapowiadany już w 1934 niepokojącym i społecznie zaangażowanym obrazem Ecce Homo. Jednym z ostatnich akordów rozgrywającym się w jego macierzystej uczelni, jest natomiast obraz Pożegnanie z Akademią z 1949.

Wojciech Weiss pomimo inicjowania dwudziestowiecznego koloryzmu i sztuki nowej, sam pozostał silnie przywiązany do formy, która rodziła się z jego wiernej obserwacji natury.