1939-09-27
Harcerstwo Polskie w podziemiu
Kręgi harcerskie II Rzeczypospolitej już w latach przedwojennych skupiały kwiat młodzieży polskiej. Związek Harcerstwa Polskiego, prężnie rozwijający się przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego, kształcił młodych ludzi przede wszystkim w duchu patriotyzmu. We wrześniu 1939 roku, wobec złej sytuacji na froncie niemiecko-polskim, Związek Harcerstwa Polskiego postanowił przejść do konspiracji, by kontynuować działalność patriotyczną, niepodległościową i wychowawczą. 27 września powołane zostały Szare Szeregi, nad którymi miała sprawować pieczę Komenda Główna (kryptonim ,,Pasieka").
Na terenie Wielkopolski działalność harcerzy na rzecz obronności w roku 1939 rozpoczęła się już wczesną wiosną, kiedy powstało Pogotowie Harcerskie, wypełniające podobne zadania co wszystkie inne organizacje tego typu w Polsce. Po klęsce wrześniowej doskonale zorganizowane harcerstwo wielkopolskie początkowo całkowicie samodzielnie i niezależnie zaczęło formować struktury konspiracyjne. Jednym z pierwszych ognisk tej działalności było Akademickie Koło Harcerskie im. Heliodora Święcickiego. Po początkowym okresie przystąpiono do scalania podobnych organizacji z całej Polski. Warto zaznaczyć, że to właśnie ze środowiska wielkopolskiego wyrosła nazwa „Szare Szeregi”, którą oficjalnie przyjęto dla działalności harcerskiej w całym kraju. Nazwę tę wymyślili harcmistrzowie Józef Wiza oraz Roman Łyczywek.
Pierwszym Naczelnikiem Szarych Szeregów został Florian Marciniak, który pełnił funkcję do maja 1943 roku. Następnie jego miejsce zajął Stanisław Broniewski w październiku 1944 roku zastąpiony przez Leona Marszałka.
Podziemna organizacja harcerska zakończyła działalność 17 stycznia 1945 roku niemal wraz z rozwiązaniem Armii Krajowej. Po wojnie struktury harcerskie zostały odtworzone. Nowe komunistyczne władze prześladowały byłych członków Szarych Szeregów, uznając ich za element antysocjalistyczny. Wielu bohaterów czasu wojny było więzionych.
Powołanie Szarych Szeregów było niewątpliwie ważnym krokiem dla podtrzymywania więzi dzieci i młodzieży z okupowaną przez Niemców ojczyzną. Jej funkcjonowanie było oparta na koncepcjach ,,wychowania przez walkę" oraz haśle ,,dziś-jutro-pojutrze" odnoszącym się do czasu okupacji, walki i odbudowy Polski.
Miała ogromne znaczenie w kształtowaniu postaw patriotycznych, wspieraniu oporu cywilnego, podtrzymywaniu morale ludności. Przede wszystkim zaś była miejscem, w którym młodzież mogła się angażować w budowę antyniemieckiego ruchu oporu. Dodatkowo obok Szarych Szeregów powołano konspiracyjna Organizację Harcerek pod kryptonimem ,,Związek Koniczyn". W jej ramach służyło nawet do 5000 harcerek.
Organizacja powielała przedwojenne struktury z chorągwiami, hufcami, drużynami i zastępami. W czasie okupacji zmieniał się stan liczebny oraz struktura wieku członków Szarych Szeregów. Początkowo nie brano pod uwagę zaangażowania dzieci w wieku poniżej 15 lat. Później formowały grupę Zawiszaków (12-14 lat) pełniącą służbę pomocniczą, bez aktywności w walce.
Liczebność Szarych Szeregów mogła sięgnąć do 10 tys. ludzi, przy czym dane te są oparte na szacunkach. Konspiracyjne harcerstwo odegrała znaczącą rolę w prowadzeniu bieżącej walki propagandowej z okupantem, szczególnie na terenie Warszawy. Obok akcji Małego Sabotażu duże znaczenie zyskały także większe operacje Polskiego Podziemia z udziałem zakonspirowanych harcerzy. Wśród nich wymienić należy akcję odbicia więźniów pod Arsenałem, zamach na Franza Kutscherę czy akcję zniszczenia strażnic granicznych opatrzoną kryptonimem ,,Taśma". Z Szarych Szeregów wywodzili się m.in. bohaterscy żołnierze Tadeusz Zawadzki ps. ,,Zośka", Jan Bytnar ps. ,,Rudy" czy Aleksy Dawidowski ps. ,,Alek".
Pamiętać należy także o ogromnej roli, jaką dla polskiego podziemia odegrał aparat wywiadowczy Szarych Szeregów. Prowadził on akcje skoordynowane i zlecane przez Związek Walki Zbrojnej, który następnie przekształcił się w Armię Krajową.
W czasie Powstania Warszawskiego Zawiszaków wykorzystywano jako kurierów poczty polowej. Starsza grupa była już bezpośrednio zaangażowana w inicjatywy Małego Sabotażu - propagandowe akty sabotażu wymierzone w okupanta mające na celu głównie podtrzymanie morale ludności cywilnej (wieszanie flag, malowanie napisów na murach itd.). Wreszcie trzecia najstarsza grupa prowadziła regularną działalność konspiracyjną opartą w dużej mierze na organizacji Grup Szturmowych zaangażowanych w działalność dywersyjną oraz akcje likwidacyjne.
Od 1943 roku Grupy Szturmowe wchodziły w skład Kierownictwa Dywersji, co formalnie plasowało podziemne harcerstwo wewnątrz struktury Armii Krajowej. Siły Szarych Szeregów walczyły w ramach Zgrupowania ,,Radosław", odznaczając się niezwykłym męstwem i ogromny poświęceniem. Harcerze ponieśli w tym czasie ogromne straty sięgające kilkudziesięciu procent stanu osobowych sprzed 1 sierpnia 1944 roku.
Późniejsze losy członków Szarych Szeregów właściwie nie różnią się od losów reszty ich pokolenia. Ci, którzy przeżyli powstanie warszawskie, w większości ciężko rannych – po powrocie z niewoli niemieckiej, w latach 1945-1956 zapełnili komunistyczne więzienia. Niektórzy przypłacili to życiem… Część nie wróciła do Polski, decydując się na pozostanie na Zachodzie…
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.