1904-08-11     1950-09-08

Hanka Ordonówna

Maria Anna Tyszkiewiczowa

Maria Anna Tyszkiewiczowa, z domu Pietruszyńska, pseudonim literacki Weronika Hort – piosenkarka, autorka wierszy oraz tekstów piosenek, tancerka i aktorka. Znana powszechnie jako Hanka Ordonówna. Gdy śpiewała "Miłość ci wszystko wybaczy" czy mogła przypuszczać, jak dużo będzie musiała wybaczyć w życiu ludziom, których nawet nie znała.

W dniu wybuchu II wojny światowej, 1 września 1939 r. Hanka Ordonówna ma 37 lat i status gwiazdy. Nie chroni jej to przed wojennym dramatem, a wręcz przeciwnie ― przyciąga uwagę najpierw Niemców, a potem Rosjan. Już w październiku zatrzymuje ją gestapo, lecz Michałowi Tyszkiewiczowi udaje się wydostać żonę z więzienia. Zyskują wspólnie kilka miesięcy wolności w Wilnie. W niedługim czasie Tyszkiewicz zostaje jednak aresztowany przez NKWD. To samo spotyka w czerwcu 1941 r. także piosenkarkę, starającą się w Moskwie dowiedzieć czegokolwiek w sprawie męża.

Ordonówna na kilka tygodni trafia obozu w Uzbekistanie, gdzie pracuje przy budowie drogi. Trudne warunki sprawiają, że odnawia się zaleczona przed laty gruźlica. Aktorkę ratuje rosyjska lekarka, a także ― zmiana sytuacji politycznej po układzie Sikorski-Majski, podpisanym 30 lipca 1941 r. Zawarte porozumienie przynosi „amnestię” polskim obywatelom więzionym przez NKWD oraz deportowanym w głąb ZSRR. Zwolniona z łagru „Ordonka” ląduje ostatecznie w Taszkencie, przez który w tym czasie przepływają rzesze Polaków zmierzających ku armii formowanej przez generała Władysława Andersa.

To tylko fragment losu jaki przypadł jej w udziale w czsach zawieruchy wojennej. Zacznijmy zatem od początku.

Maria Anna Tyszkiewiczowa

Maria Anna Tyszkiewiczowa, z domu Pietruszyńska, pseudonim literacki Weronika Hort – piosenkarka, autorka wierszy oraz tekstów piosenek, tancerka i aktorka. Znana powszechnie jako Hanka Ordonówna, urodziła się 11 sierpnia 1904 roku. Chociaż nie jest to takie oczywiste, bo w jedynym ocalałym dokumencie – paszporcie konsularnym, wydanym w Teheranie w 1943 roku – wpisano 23 września 1905. Po jej śmierci nekrologi informowały o roku 1902. Jednak czy to takie ważne...

Była córką kolejarza Władysława Pietruszyńskiego i Heleny z Bieńkowskich. Od 1908 roku uczęszczała do szkoły baletowej przy Teatrze Wielkim w Warszawie. Jako tancerka w teatrzyku Sfinks zaczęła używać pseudonimu Hanka Ordonówna, którego pomysłodawcą był aktor Karol Hanusz. W 1918 roku debiutowała w Sfinksie jako piosenkarka, prawdopodobnie piosenką "Szkoda słów", z tekstem autorstwa Artura Tura.

Przez rok występowała w Teatrze Wesoły Ul w Lublinie, gdzie zyskała popularność jako wykonawczyni piosenek o tematyce żołnierskiej. Po jego upadku wróciła do Warszawy. W czerwcu 1919 roku ponownie występowała w Sfinksie, a od sierpnia podjęła pracę w Mirażu. Dzięki protekcji poetki wystąpiła po raz pierwszy, 21 lipca 1920 roku, w słynnym później kabarecie Qui Pro Quo, z którym związała się na niemal dziesięć lat.

Po zamknięciu "Qui Pro Quo" nie wiązała się na stałe z żadnym teatrem. Dawała indywidualne recitale. Występowała w wielu miastach polskich i zagranicznych, m in. w Wiedniu, Paryżu, Berlinie, Atenach, Bejrucie, Damaszku, Kairze, Rydze, w Stanach Zjednoczonych. W czasie dyrekcji Juliusza Osterwy w Teatrze Miejskim im. Słowackiego w Krakowie występowała na scenie w rolach dramatycznych.

Sama układała teksty wielu piosenek, śpiewała w kilku językach. Jest też autorką tomiku poezji "Piosenki, których nigdy nie śpiewałam". W latach 30. występowała w warszawskich teatrzykach Banda, Hollywood, Wielka Rewia, Cyrulik Warszawski.

Ludwik Sempoliński, w "Moje wspominki kabaretowe" pisał:

"Innym rodzajem talentu była Hanka Ordonówna. Każda jej piosenka opracowywana była do najdrobniejszych szczegółów. Obdarzona miłym, maleńkim, ale wyrobionym głosikiem, w pewnym okresie swej burzliwej kariery zniszczyła go, tym bardziej, że zawsze była zagrożona chorobą płuc […]. Pozostała jej dziwna skala: bardzo niski dół i cienkie, dziecięce wysokie tony. Stąd piosenka była wykonywana w dziwny – jej tylko właściwy sposób. Z niskich, pełnych nastroju tonów przerzucała się w dziecięco brzmiące górne rejestry. Wychodziły stąd dziwne interwale głosowe z szorstkiego dołu w cieniutką górę: dlatego wykonanie każdej piosenki przez nią było specyficzne, po prostu niepowtarzalne, a przy tym tak sugestywne, że ówczesne młodziutkie piosenkarki mimo woli zaczęły ją naśladować."

W 1931 roku wyszła za mąż za hrabiego Michała Tyszkiewicza. Niestety rodzina wybranka początkowo nie akceptowała Ordonówny. Związek z nią uważano za typowy przykład mezaliansu. Może dlatego, że nadal pracowała w kabarecie, a także jeździła konno w rewii cyrkowej.

Film

Debiutowała jeszcze w filmie niemym. W 1933 roku w filmie "Szpieg w masce" Hanka Ordonówna wykonała szlagier "Miłość ci wszystko wybaczy" z tekstem Julinan Tuwima. Piosenka sprawiła, że Ordonówna weszła na stałe do panteonu przedwojennych sław. Inne produkcje z udziałem Ordonówny to m.in. "Niewolnica miłości" (1922), "Orlę" (1926), "Parada Warszawy" (1937). Grała też w filmach austriackich i francuskich.

W 1937 roku grała gościnnie w kabarecie Wintergarten w Berlinie. Wtedy też ciężko zachorowała na gruźlicę, z której udało jej się wyleczyć dzięki intensywnej opiece męża i lekarzy. Po powrocie do zdrowia koncertowała w Stanach Zjednoczonych, skąd powróciła do Polski w sierpniu 1939. Do wybuchu wojny śpiewała w Warszawie, w latach 1940-41 grała w Polskim Teatrze Dramatycznym w Wilnie.

W czasie wojny

Wybuch wojny zmienił życie artystki. Zamiast na deskach estrady występowała na peronach dworców kolejowych. Czuła, że jej głos i sława mogą podnieść na duchu wracających z frontu żołnierzy.

Mieczysław Fogg wspominał: "1 września zadzwoniła do mnie Hanka Ordonówna: – Mieciu – mówiła do mnie podnieconym głosem – idziemy śpiewać na dworce, dla rannych żołnierzy! […] nazajutrz udałem się […] na Dworzec Gdański. Tam też zjawiła się po paru minutach Hanka Ordonówna. Ubrana była po wojskowemu: mundur khaki, peleryna strzelców podhalańskich, głowę zdobił jej kapelusz z piórem, a u pasa aktorki umieszczona była kabura z rewolwerem… Gdy tylko na dworzec zajechał pierwszy pociąg z rannymi, zaczęliśmy chodzić od wagonu do wagonu śpiewając piosenki. Żołnierze, często w bandażach, byli utrudzeni, ale nie tracili ducha. – Nie damy się! – wołali. Spędziliśmy z Hanką Ordonówną całe godziny na dworcu – także przez następne dni – czekając na przybycie nowych pociągów w kwaterze komendanta wojskowego stacji. To były moje ostatnie spotkania i występy z Hanką Ordonówną

Przez kilka pierwszych dni września 1939 roku występowała w teatrzyku Tip-Top. W listopadzie 1939 roku, kiedy zaprotestowała przeciw projekcjom hitlerowskiego filmu o zajęciu Warszawy, aresztowało ją gestapo. Została osadzona na Pawiaku. Z więzienia wydobył ją mąż, obywatel litewski. Spowinowacony z rodziną Tyszkiewiczów król Włoch Wiktor Emanuel II interweniował u Hitlera w sprawie Ordonówny. Wkrótce po uwolnieniu osiedli na Wileńszczyźnie w rodzinnym majątku Tyszkiewicza - Ornianach, znajdujących się pod okupacją litewską.

Jej pierwszy występ, w sali Teatr na Pohulance stał manifestacją narodową. 1940–1941 grała także w Lutni i w Polskim Teatrze Dramatycznym.

Po aneksji Litwy przez ZSRR nie cieszyła się jednak długo wolnością. Najpierw sowieckie NKWD zabrało jej męża. Z powodu jego zaangażowania w opiekę nad obywatelami polskimi na Litwie z ramienia Rządu RP na Obczyźnie, wywieziony zostaje na Łubiankę w Moskwie.

W tym samym czasie władze sowieckie zwracają się do Ordonówny z propozycją koncertów w stolicy Rosji. Po początkowych wahaniach, artystka zaakceptowała tę propozycję nie do odrzucenia, mając nadzieję na uratowanie męża. Jej występy, znakomicie zresztą przyjmowane, przerwała wojna niemiecko–sowiecka. Próbuje wrócić do Wilna, ale władze radzieckie nie pozwalają. Namawiają ją za to do przyjęcia obywatelska ZSRR. Ordonówna odmawia, więc zostaje aresztowana i zesłana do tuczarni świń pod Kujbyszew nad Wołgą.

Dopiero na mocy układu Sikorski-Majski została uwolniona i wtedy zajęła się pomocą dla polskich sierot. W Taszkencie organizuje tymczasowe azyle, stara się o żywność, zaopatrzenie i leki. Przedstawia także problem Władysławowi Andersowi, który rozpoczyna oficjalne rozmowy z władzami radzieckimi, interweniując w sprawie nieletnich polskich obywateli rozsianych po ZSRR. Udaje się uzyskać zgodę na ewakuację 600 podopiecznych.

W 1942 r. jako opiekunka dzieci polskich udała się z II Korpusem Polskim na Bliski Wschód. Uratowała, wywożąc z ZSRR, kilkaset maluchów z deportowanych rodzin. Przez Bombaj w Indiach do Bejrutu w Libanie, gdzie jej mąż – również zwolniony dzięki traktatowi Sikorski-Majski – był wtedy pracownikiem Poselstwa Polskiego w Bejrucie. Dawała również wówczas koncerty dla żołnierzy.

W czasie wojny odnowiła się jej gruźlica płuc, na którą zapadła w 1937 r. Choroba zmusiła artystkę do osiedlenia się w Hajfie, potem przebywała przez pewien czas w Indiach, wreszcie w ostatnich latach życia w Bejrucie.

W 1948 roku nie chcąc narażać rodziny, która została w Polsce, pod pseudonimem Weronika Hort wydała w Instytucie Polskim w Bejrucie książkę "Tułacze dzieci". Wstrząsający opis losów niczemu nie winnych dzieci skazanych na poniewierkę przez wojenne wichry. Wkrótce wraz z mężem przeniosła się do Palestyny. Niestety gruźlica stopniowo odbierała jej siły, choć wciąż jeszcze śpiewała i występowała.

Ordonka zmarła 8 września 1950 roku w Bejrucie. Na jej grobie wykuto napis:

Śp. Maria Hanna Tyszkiewiczowa
Hanka Ordonówna
Ur. 25 IX 1902
zm. 8 IX 1950
Tyś jest ucieczką moją od uciśnienia
zachowasz mię i piosenkami radosnego wybawienia uraczysz mię
Ps. XXXII. 7.

Wyboru tekstu na płytę nagrobną dokonała sama artystka.Trumna z jej prochami wróciła do kraju dopiero po czterdziestu latach. Jej grób znajduje się na Powązkach.