1838-09-11     1897-08-02

Adam Asnyk

Poeta-filozof czyli po o życie sięgać nowe

Adam Asnyk - poeta, publicysta, działacz patriotyczny, podejmujący w swej twórczości refleksję nad przeżywanym kryzysem światopoglądowym, pogłębionym klęską narodową. W swej liryce wyrażał tęsknotę za "siłą ducha" i pragnienie odrodzenia "duszy współczesnej", co stało się przyczynkiem do nadania mu miana "poety-filozofa".

Urodził się 11 września w Kaliszu, 1838 roku w rodzinie Kazimierza, oficera biorącego udział w Powstaniu Listopadowym, zesłańca na Syberię, wziętego do niewoli w bitwie pod Olszynką Grochowską. Pomimo tytułu szlacheckiego ojciec przyszłego poety po powrocie z niewoli i zesłania zajął się handlem, co zapewniło rodzinie wysoki status materialny.

Młody Asnyk odbierał typową dla ówczesnej młodzieży edukację domową, w duchu romantycznego patriotyzmu i przywiązania do tradycji rycerskiej dawnej polskiej szlachty. Jako 11-latek rozpoczął naukę w kaliskiej wyższej szkole realnej, ukończył ją w 1853 opanowawszy biegle 3 języki oraz wiedzę botaniczną oraz chemię. Tę edukację uzupełniła też aplikacja w kaliskim sądzie pokoju. Należał więc do elity ówczesnej polskiej młodzieży. Przyszły poeta swą uniwersytecką edukację rozpoczął od rolnictwa, przez rok (1856-1857) uczył się w Szkole Rolniczej w podwarszawskim wówczas Marymoncie, by w roku 1857 porzucić rolnictwo i oddać się studiom medycznym w otwartej właśnie warszawskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej. W czasie studiów po raz pierwszy zaangażował się politycznie.

W roku 1859 znalazł się we Wrocławiu, a było to skutkiem ucieczki przed rozpoczętymi właśnie przez carskie władze represjami wobec studenckich stowarzyszeń. Przez dwa semestry kontynuował swe studia medyczne, wkrótce jednak wrócił do Warszawy. Aresztowany, przetrzymywany był w więzieniu znajdującym się na terenie cytadeli. Uwolniony w 1860 roku, nakłoniony przez rodziców udał się do Paryża, biorąc czynny udział w polskim życiu emigracyjnym. Wkrótce jednak przeniósł się do Heidelberga, gdzie studiował. Tym razem nie była to już jednak medycyna, lecz studia typowo humanistyczne: filozofia, historia, prawo międzynarodowe, filozofia prawa a także prawo rzymskie i niemieckie. Nie zapominał jednak Asnyk o swym marzeniu: udziale w zbrojnym powstaniu mającym doprowadzić do odzyskania przez Polskę niepodległości.

Do Warszawy powrócił w roku 1862, by znaleźć się w stronnictwie „czerwonych”, dążących do wywołania narodowego zrywu. Wszedł w skład Rządu Narodowego, tajne raporty austriackie sporządzane kilka lat po klęsce Powstania Styczniowego przekazują informację, że Asnyk był w grupie przygotowującej zamach na znienawidzonego przez warszawiaków carskiego namiestnika hrabiego Berga. Po rozwiązaniu we wrześniu 1863 roku przez Romualda Traugutta Rządu Narodowego zaciągnął się w szeregi wojsk powstańczych. Czy brał bezpośredni udział w bitwach – nie wiadomo. Na przeszkodzie mogło stać zawsze słabe zdrowie.

Klęskę Powstania obserwował już poza granicami dawnej Polski. "Rozpadło się w gruzy tęczowe państwo romantycznej Muzy" – tak opisywał po kilku latach swoje uczucia po klęsce młodzieńczych ideałów. Pogrążony w depresji, za namową rodziców w latach 1864-1865 zwiedzał Niemcy, Holandię i Włochy. W 1865 roku powrócił do studiów w Heidelbergu, uwieńczonych dyplomem doktora filozofii i magistra sztuk wyzwolonych.

Jacek Malczewski, "Portret Adama Asnyka z Muzą", 1894–1897

Twórczość

Wiersze ogłaszał w zbiorach zatytułowanych Poezje (1869, 1872, 1880, 1894). Twórczość literacką zapoczątkował w latach 1864–1865. Jego liryka w tym okresie była wyrazem rozterki duchowej poety, przeżywającego kryzys światopoglądowy, pogłębiony klęską narodową. Powstają wiersze pełne bluźnierstw (Odpowiedź), buntu przeciw Stwórcy i ustalonemu porządkowi świata (Julian Apostata), goryczy i zwątpienia (W zatoce Baja), krytycznego obrachunku z romantyzmem politycznym (Sen grobów). Obok nich powstawały też utwory wyrażające tęsknotę za „siłą ducha”, pragnienie odrodzenia „duszy współczesnej” aż do pokornego poddania się nakazom Chrystusowej nauki (Pod stopy krzyża). Od ok. 1870 rozpoczął poszukiwanie własnej drogi twórczej. Pisał wtedy erotyki, wiersze oparte na motywach ludowych, lirykę refleksyjną.

W utworach Asnyka zaczęła z czasem dominować postawa epicka; w miejsce lirycznego obrazu ludzkich przeżyć pojawił się zobiektywizowany, epicki obraz świata, refleksja coraz częściej zastępuje komentarz liryczny. Najpełniejszym wyrazem tej zintelektualizowanej poezji jest cykl 30 sonetów Nad głębiami (1883 i 1894), który przyniósł Asnykowi miano poety-filozofa. W cyklu tym zawarł swój system filozoficzny, będący próbą pogodzenia idealizmu z pozytywistycznym realizmem i scjentyzmem. Z tym ostatnim łączy filozofię Asnyka praktycyzm myślowy, uznanie osiągnięć współczesnych nauk przyrodniczych oraz prawa powszechnego rozwoju. W przeciwieństwie jednak do pozytywistów, nie wierzył w możliwość empirycznego poznania rzeczywistości, wyznając pogląd, że rozum ludzki okazuje się bezradny w miarę postępu wiedzy. Założenia etyczne tego systemu głoszą obowiązek czynnego udziału jednostki w duchowym procesie dążenia do powszechnej doskonałości. Styl sonetów określić należy mianem dyskursywnego; cechuje go intelektualizacja oraz abstrakcyjność leksyki, brak rozbudowanych obrazów, metafor, porównań. W twórczości Asnyka obecna jest stale nuta patriotyczna, głosząca wiarę w siłę narodu i możliwość odzyskania wolności, polemiczna wobec konserwatywnego programu ugody (w 25 rocznicę powstania 1863 roku).

Motywem wielu jego utworów jest krajobraz górski, zwłaszcza tatrzański (Ranek w górach, Kościeliska, Noc nad Wysoką, Letni wieczór, Podczas burzy, Limba, Wodospad Siklawy, Giewont) oraz motywy morskie (Podróżni, W zatoce Baja), sonety (Zmiennego bytu falo ty ruchliwa!…, Wieczne ciemności! bezdenne otchłanie!..., Na falach swoich toczy słońc miliony…) oraz cykl Z obcych stron (1895), Taormina, Noc na morzu – w drodze z Malty do Goletty, Na polach Kartagi, Pointe du Raz.

„Góry i morze” – pisał Asnyk 28 maja 1874 w liście do ojca – „to jedyne uniwersalne lekarstwo na wszystkie ludzkie dolegliwości, tam oddychając świeżym, wonnym powietrzem, pojąc się widokiem świeżej a wzniosłej natury, można zapomnieć o cierpieniach i troskach…”

W czasie okupacji niemieckiej (1939–1945) całość twórczości Adama Asnyka trafiła na niemieckie listy proskrypcyjne jako szkodliwa i niepożądana, z przeznaczeniem do zniszczenia[6].

Za życia uznawano Asnyka za najwybitniejszego poetę epoki pozytywizmu, choć historycy literatury przypisują go często do drugiej generacji romantyków. Henryk Sienkiewicz mawiał o twórczości Asnyka, że "misternością formy przypomina dzieła Benvenuta Celliniego". Jego twórczość poetycka, jest dziś na poły zapomniana. Nieznana jest całkowicie jego twórczość dramatopisarska, nigdy właściwie nie weszła bowiem w teatralny obieg. Jeżeli dziś pamiętamy o Asnyku – to zapewne za sprawą cytowanego często wiersza, którego incipit stał się „skrzydlatymi słowami”:

Daremne żale, próżny trud,
Bezsilne złorzeczenia!
Przeżytych kształtów żaden cud
Nie wróci do istnienia.

Świat wam nie odda, idąc wstecz,
Zniknionych mar szeregu:
Nie zdoła ogień ani miecz
Powstrzymać myśli w biegu.

Trzeba z Żywymi naprzód iść,
Po życie sięgać nowe:
A nie w uwiędłych laurów liść
Z uporem stroić głowę!

Wy nie cofniecie życia fal!
Nic skargi nie pomogą!
Bezsilne gniewy, próżny żal!
Świat pójdzie swoją drogą.

Ten liryk, pochodzący z tomu "Album pieśni" był poetyckim rozliczeniem Asnyka z czasami młodości i odchodzącymi już romantykami, stojącymi w opozycji wobec nadchodzącej epoki. Można też traktować ten wiersz Asnyka jako jego dojrzałe pogodzenie się z nadchodzącym nowym światem: sam przecież nie akceptował go bezkrytycznie.

Asnyk ma także zasługi jako publicysta i redaktor: od 1882 roku współredagował krakowską „Reformę”, szybko przemianowaną na „Nową Reformę”. Oprócz funkcji redaktorskiej sprawował w niej także obowiązki autora: na łamach „Nowej Reformy” ukazywały się jego teksty publicystyczne, nowelki, wiersze, a nawet komedie.

Nowe obowiązki i prześladujące go kłopoty zdrowotne nie odwiodły Asnyka od jego życiowej pasji: podróży. W 1894 zwiedził Indie i Cejlon. Z odbytej w 1897 roku kilkumiesięcznej podróży do Włoch powrócił w kwietniu z początkami tyfusu. Choroba zwyciężyła: Adam Asnyk zmarł 2 sierpnia 1897 roku. W uznaniu jego zasług pochowano go pośród największych Polaków na krakowskiej Skałce.

Najważniejsze dzieła

"Nad głębiami" (1883-1894) – cykl sonetów
"Poezje" 1869
"Poezje" 1872
"Poezje" 1880
"Poezje" 1894

Ilustracja główna: Aleksy Strażyński - Portret Adama Asnyka