1944-08-01     1944-10-03

Najmłodsi powstańcy Warszawy

Powstanie Warszawskie 1944

W momencie wybuchu Powstania Warszawskiego 1944 do walki stanęło w Warszawie ok. 50 tys. żołnierzy w różnych konspiracyjnych zgrupowaniach rozlokowanych praktycznie we wszystkich dzielnicach Warszawy. W przeważającej ilości były to oddziały Armii Krajowej ale też niewielkie siły innych organizacji: NSZ, PAL, AL.

Pierwotnie termin wybuchu Powstania był wyznaczony na 29 lipca 1944. Był on poprzedzony stanem czuwania oddziałów w wyznaczonych punktach koncentracyjnych. Termin odwołano, żołnierze rozeszli się do domów. Następny termin w trybie pilnym wyznaczono na 1 sierpnia na godz. 17.00. Rozkazy dostarczane przez łączników dotarły do poszczególnych komórek w ostatniej chwili co spowodowało, że znaczna część żołnierzy nie dotarła na czas na wyznaczone wcześniej miejsca. Wybuch powstania zaskoczył ich w miejscach odległych od punktów koncentracji, odciął od magazynów broni.

Ponieważ stolica została praktycznie podzielona na szereg odrębnych ognisk walki, w wielu przypadkach niemożliwe było dotarcie do macierzystych oddziałów. Powstańcy przyłączali się w tej sytuacji do najbliżej stacjonujących oddziałów, tam byli rejestrowani i podejmowali walkę.

Obok dorosłych do walki stanęły warszawskie dzieci. Chłopcy w wieku 11-18 lat zgłaszali się do dowódców oddziałów powstańczych żądając wręcz, aby pozwolono im podjąć walkę ze znienawidzonym najeźdźcą. Część z nich była odpowiednio przeszkolona w harcerskich Szarych Szeregach lub konspiracyjnych podchorążówkach. Większość zdobywała doświadczenie w ulicznych walkach.

Dowódcy poszczególnych oddziałów ulegali presji ochotników przyjmując od nich przysięgę żołnierza AK i włączając ich do powstańczych szeregów. Kilkunastoletni chłopcy pełnili służbę jako łącznicy, przewodnicy w kanałach, niszczyli butelkami z benzyną niemieckie czołgi, z bronią w ręku pełnili służbę liniową na barykadach.

Zasłynęli z szalonej odwagi i determinacji przewyższającej wielokrotnie postawę dorosłych żołnierzy. Wielu z nich w uznaniu zasług bojowych zostało awansowanych na wyższe stopnie wojskowe: st. Strzelca, kaprala, plutonowego, sierżanta a nawet podporucznika. Trzech z nich zostało kawalerami Krzyża Virtuti Militari, a kilkudziesięciu było odznaczonych Krzyżami Walecznych i Krzyżami Zasługi z Mieczami. Wielu z nich zostało rannych lub zapłaciło najwyższą cenę - polegli na polu chwały.

Pod koniec Powstania oddziałom Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej biorącym udział w walkach nadano strukturę wojsk regularnych. Wiązało się to z faktem uznania przez Niemców, pod naciskiem rządów Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, praw kombatanckich powstańców nazywanych dotychczas przez hitlerowców bandytami. Niestety nie miało to w wielu przypadkach znaczącego wpływu na zachowanie Niemców. Na Czerniakowie i Mokotowie w dalszym ciągu mordowano wziętych do niewoli powstańców, likwidowano ogniem powstańcze szpitale.

Oddziały powstańcze zostały przeformowane w Warszawski Korpus Armii Krajowej, w skład którego wchodziły: 8 dywizja piechoty AK im. Romualda Traugutta, 10 dywizja piechoty AK im. Stefana Okrzei, 28 Dywizja piechoty AK im. Macieja Rataja.

W skład 8 dywizji weszły 13, 21 i 32 pułki piechoty grupujące oddziały Puszczy Kampinoskiej i oddziały żoliborskie. W skład 10 dywizji weszły 28, 29 i 30 pułki piechoty grupujące oddziały z Mokotowa, Sadyby, Czerniakowa i Lasów Chojnowskich. W skład 28 dywizji weszły 15, 36 i 72 pułki piechoty grupujące oddziały ze Śródmieścia.

Po akcie kapitulacji Powstania 2 października 1944 r. podpisanym w Ożarowie w kwaterze niemieckiego generała Ericha von dem Bacha żołnierze powstańcy zaczęli przygotowania do wymarszu do niewoli. Żołnierzom AL i KB wydano legitymacje Armii Krajowej chroniąc ich w ten sposób przed eksterminacją ze strony okupanta. Oddziały zbierały się w punktach, gdzie formowano kolumny marszowe. Żołnierze maszerowali w zwartym szyku niosą ze sobą broń, którą składano w wyznaczonych miejscach. Zgodnie z wcześniejszymi uzgodnieniami oddawana broń była uszkodzona, aby wróg nie mógł jej powtórnie użyć.

Ogółem w dniach 4-5.10.1944 do niewoli niemieckiej wyszło około 15.000 powstańców. Były to oddziały zdekonspirowane z ujawnionymi obok pseudonimów prawdziwymi nazwiskami żołnierzy. Pewna część powstańców wyszła z miasta z ludnością cywilną. Byli to między innymi żołnierze Kedywu (dywersji) wychodzący z rozkazem kontynuacji działalności konspiracyjnej.

Wśród kilkunastu tysięcy idących do niewoli Powstańców było około 2.500 kobiet i 1.100 chłopców w wieku 11-18 lat. Byli to najmłodsi jeńcy w historii wojen stanowiący grupę jedyną, niepowtarzalną i nieporównywalną z żadną inną. Jak już wspomniano byli wśród nich kawalerowie Krzyża Virtuti Militari, Krzyża Walecznych i Krzyży Zasługi z Mieczami. Zgodnie z postanowieniami Konwencji Genewskiej z 27 lipca 1929 r. mieli być wraz z innymi żołnierzami traktowani jako jeńcy wojenni.