1944-08-01     1944-10-03

Harcerska Powstańcza Poczta

Powstanie Warszawskie 1944

Była fenomenem organizacyjnym, działała przez cały okres Powstania Warszawskiego, dostarczyła 200 tys. przesyłek. Dodawał otuchy cywilom i pomagała walczącym zbrojnie. Byłą codziennym, namacalnym dowodem, że państwo polskie istnieje. Harcerska powstańcza poczta, którą obsługiwały kilkunastoletnie dzieci...

Po wybuchu Powstania Warszawskiego 1944 r. miasto zostało otoczone pierścieniem wojsk niemieckich, a poszczególne dzielnice odizolowane od siebie. Oddziały powstańcze miały trudności w komunikowaniu się ze sobą, ludność cywilna była tej łączności praktycznie całkowicie pozbawiona. Normalna poczta, kontrolowana w czasie okupacji przez Niemców, przestała działać, telefony stacjonarne zostały odcięte.

Najbardziej popularną formą przekazywania meldunków i informacji pomiędzy oddziałami powstańczymi była służba łączników bojowych. Byli to przeważnie młodzi chłopcy i dziewczęta, często harcerze, przenoszący z narażeniem życia, często pod ostrzałem, meldunki tajne i jawne. Wielu łączników zostało rannych lub poległo w czasie tej trudnej i odpowiedzialnej służby.

Harcerska inicjatywa

Aby wyjść naprzeciw zaistniałym okolicznościom inicjatywę sprawnie działającej poczty polowej podjęli harcerze. Przedwojenny Związek Harcerstwa Polskiego przeszedł do konspiracji jeszcze podczas trwania oblężenia Warszawy w roku 1939. Harcerze przyjęli kryptonim "Szare Szeregi" a harcerki "Związek Koniczyn" zmieniony później na "Bądź Gotów". "Szare Szeregi" były bardzo czynne w czasie okupacji prowadząc akcję dywersyjną i sabotażową.

Szybki rozrost "Szarych Szeregów" spowodował, że zostały w nich utworzone trzy szczeble dla poszczególnych grup wiekowych. Najstarszych harcerzy od 18 lat obejmowały Grupy Szturmowe (GS), chłopców w wieku 15-17 lat Bojowe Szkoły (BS). W sierpniu 1943 r. z GS-ów został wydzielony 75-osobowy oddział "Agat", zalążek późniejszego "Parasola", a w miesiąc później powstał batalion "Zośka". Oba oddziały zostały jednostkami dyspozycyjnymi dowództwa Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej. Najmłodsza grupa wiekowa obejmująca chłopców w wieku 12-15 lat otrzymała kryptonim Zawisza (Z). Organizacja została oficjalnie powołana do życia 3 listopada 1942 r. w ramach zreorganizowanej struktury Szarych Szeregów.

Inicjatywa utworzenia Harcerskiej Poczty Polowej wyszła od hm. Kazimierza Grendy ps. "Granica", szefa drugiego rzutu Kwatery Głównej Szarych Szeregów kryptonim "Pasieka". Już 2 sierpnia 1944 r. zorganizował on w Śródmieściu Południowym pierwszą pocztę polową. Dwa dni później naczelnik Kwatery Głównej Szarych Szeregów hm. por. Stanisław Broniewski, ps. "Orsza" postanowił powołać do życia Harcerską Pocztę Polową dla całego wyzwolonego miasta. Bezpośrednio przed Powstaniem w 6 blokach Chorągwi Warszawskiej Szarych Szeregów istniało 18 hufców (rojów) zawiszackich, gromadzących chłopców w wieku 12-15 lat. W ostatnich miesiącach przed Powstaniem zostały one mocno przerzedzone przez nabór starszych Zawiszaków do BS, GS, a nawet harcerskich batalionów. Ich ogólna liczba była jednak nadal pokaźna, wynosząca ok. 1.300 harcerzy.

Szybko powołana do życia i dynamicznie rozwijająca się we wszystkich śródmiejskich rejonach Harcerska Poczta Polowa wyraźnie przytłumiła próby działalności wojskowej sieci poczt polowych, wyłonionych w północnej części Śródmieścia i na Mokotowie. Harcerze od początku zdawali sobie sprawę z sytuacji ludności cywilnej i jej potrzeby komunikowania się z odciętymi rodzinami. Na skutek przeprowadzonych rozmów, w obu przypadkach służby wojskowe zdecydowały się najpierw współpracować, a później przekazać swe agendy Harcerskiej Poczcie Polowej.

Organizacyjny fenomen powstania

I tak Harcerska Poczta Polowa stała się jednym z największych fenomenów organizacyjnych Powstania Warszawskiego. Jej utworzenie było jednym z symboli funkcjonowania legalnego Państwa Polskiego oraz samoorganizacji społeczeństwa w ekstremalnych warunkach. Powołanie do życia poczty w Warszawie w 1944 roku było działaniem państwowotwórczym. Odegrała ona kluczową rolę w utrzymywaniu łączności pomiędzy ludnością Warszawy w czasie Powstania. 19 sierpnia nastąpiło połączenie Wojskowej Poczty Polowej powołanej w pierwszym dniu powstania ze strukturą harcerską w jedną - Harcerską Pocztę Polową.

Harcerska Poczta Polowa, która rozpoczęła działalność w Śródmieściu szybko zdobyła uznanie i wielką popularność. Pierwszą informacją o jej powstaniu był oficjalny komunikat Polskiej Agencji Telegraficznej, zamieszczony w 19 numerze powstańczego dziennika "Rzeczpospolita" z 9 sierpnia 1944 r.:

"Z inicjatywy harcerzy uruchomiono w walczącej Warszawie pocztę, która od kilku dni obsługuje już niemal wszystkie dzielnice miasta. W każdej z dzielnic umieszczono kilka skrzynek pocztowych z orzełkiem i napisem P o c z t a P o l s k a. Skrzynki opróżniane są dwa razy dziennie o 9-tej i 16-tej. Korzystający z poczty winni wiedzieć o następujących szczegółach: pisać mało i wyraźnie, adresy podawać czytelnie, osoby cywilne podają adres własny i odbiorcy, żołnierze nie podają adresów własnych; listy osób cywilnych w razie niedoręczenia są zwracane, wojskowych - niszczone. Obowiązkiem mieszkańców każdego z domów jest zorganizowanie punktów, w których by harcerze przynoszący pocztę składali ją dla wszystkich lokatorów".

Jej funkcjonowanie zostało usankcjonowane kolejnymi rozkazami dowództwa Armii Krajowej. Podstawowe znaczenie dla organizatorów Harcerskiej Poczty Polowej miał Rozkaz Nr 14 z 11 sierpnia Komendanta Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej, a jednocześnie dowódcy Powstania płk. "Montera". Rozkaz ten w punkcie "lO/VI Poczta Polowa" stwierdzał:

"Dnia 6 bm. została uruchomiona z inicjatywy harcerzy - poczta polowa, mająca spełniać usługi pocztowe w korespondencji prywatnej między żołnierzami AK a ludnością cywilną.
W ruchu pocztowym należy przestrzegać ściśle instrukcji, a przede wszystkim tajemnicy wojskowej.
Cała treść korespondencji nie powinna przekraczać 25 słów. Rozmieszczone po różnych punktach miasta harcerskie skrzynki pocztowe (na razie 12) są skrzynkami poczty polowej".

Rozkaz ten oficjalnie sankcjonował zorganizowanie i działalność poczty założonej przez harcerzy. Było to niezmiernie ważne wobec faktu, że równolegle organizacją poczty polowej zajmowało się wojsko. Rozkaz dowódcy Powstania rozstrzygał ostatecznie tę sprawę na korzyść Harcerskiej Poczty Polowej. Rozkaz Nr 20 z 20 sierpnia Komendanta Okręgu Warszawskiego AK płk. "Montera" w punkcie "7 lIV. Poczta Polowa - usprawnienie" podawał:

"Celem usprawnienia działalności poczty polowej, przy równoczesnym zachowaniu tajemnicy wojskowej - zostaną przydzielone poszczególnym obwodom i oddziałom Sztabów - numery poczt polowych. Kmdci obwodów i sztaby otrzymają w osobnym zarządzeniu zasadnicze numery swojej poczty polowej. Dla oddziałów rozlokowanych na terenie obwodu i poszczególnych komórek sztabów kmdci obwodów, szefowie w sztabach - przydzielą dodatkowe, kolejne numery, wypisywane w mianowniku numeru danej poczty polowej. Równocześnie wyjaśniam, że niestosowanie się przy adresowaniu listów do przepisów o zachowaniu tajemnicy wojskowej oraz właściwego oznaczania numeru poczty polowej - powodować będzie niedostarczenie przesyłki adresatowi".

Po raz trzeci informacja o poczcie podana została w Rozkazie Nr 25 z 30 sierpnia Komendanta Okręgu Warszawskiego AK w punkcie "3/IV. Poczta Polowa - wyjaśnienie". Dotyczyła ona spraw techniczno-porządkowych:

"Do obiegu poczt polowych Okręgu dopuszczane są kartki pocztowe i listy w stanie otwartym wagi do 20 gr. Listy i karty pocztowe winny być pisane w języku polskim, pismem czytelnym i nie mogą zawierać znaków umówionych, szyfrów itp.
Listy i karty wolne są od opłaty pocztowej. Przesyłki winny ,być zaopatrzone w dokładny adres odbiorcy i nadawcy. Do stemplowania listów i kartek właściwym datownikiem powołana jest wyłącznie poczta polowa i nie wolno używać do kasowania znaczków pocztowych jakichkolwiek innych pieczątek i stempli.
Wszystkie stemple, pieczątki, druki i znaczki pocztowe - Poczty Polskiej i dla GG oraz powstałe podczas Powstania, podlegają natychmiastowemu przekazaniu Kwatermistrzowi Okręgu do dyspozycji władz pocztowych".

W sprawie Harcerskiej Poczty Polowej zabrały również głos działające w powstańczej Warszawie władze cywilne. W dniu 20 sierpnia ukazało się "Obwieszczenie w sprawie służby pocztowej" Rejonowego Delegata Rządu "Inż. St. Kuleszy" następującej treści:

"Szare Szeregi (harcerze) zostały przeze mnie upoważnione do zorganizowania poczty dla ludności cywilnej na wzór poczty polowej, obsługiwanej przez Szare Szeregi zgodnie z rozkazem Komendy Okręgu AK w Warszawie z dnia 11 sierpnia 1944 r. Ze względu na ten doniosły i ofiarny wkład Szarych Szeregów proszę o należytą ocenę przez społeczeństwo i właściwe ustosunkowanie się do wskazówek obowiązujących dla korzystania z usług poczty harcerskiej".

Skrzynek pocztowych rozlokowanych w różnych punktach miasta było około czterdzieści. Umieszczano je na frontonach domów, bramach i przy barykadach. W pierwszym etapie działania Harcerskiej Poczty Polowej skrzynki pocztowe były zwykłymi skrzynkami lub pudełkami drewnianymi. Do czasu, aż w piwnicach zdobytego budynku Poczty Głównej w Śródmieściu znaleziono skład małych czerwonych skrzynek przedwojennej poczty z napisem Poczta Polska i dużym białym orłem na środku. Skrzynki te oznaczono napisem "Poczta Powstańcza" i wizerunkiem białego orła, lub napisem "Poczta Harcerska" i emblematem zielonej lilijki. Często przy skrzynce umieszczano specjalną instrukcję dla korzystających z poczty.

Listy zwolnione były od wszelkich opłat pocztowych, lecz pod skrzynkami znajdowały się schowki na dobrowolną opłatę w postaci książek, czasopism, broszur, które następnie trafiały do szpitali, dla rannych żołnierzy i ludności cywilnej.

Harcerze samodzielnie stworzyli całą infrastrukturą organizacyjną i kadrową; oraz potrafili zapewnić skuteczną działalność poczty do końca Powstania. W czasie Powstania pełniło służbę prawie dwustu łączników - listonoszy Harcerskiej Poczty Polowej. Do końca Powstania Warszawskiego listonosze w harcerskich mundurach przenieśli blisko 200 tys. przesyłek. Wielu z nich zginęło lub zostało rannych.

Działalność Poczty Polowej została zakończona w dniu 3 października, dniu kapitulacji Powstania Warszawskiego. Znaczki z białym orłem, stemple z lilijką harcerską zostały zakopane obok mogił poległych.