1856-12-31     1942-07-29

Wojciech Kossak

Mistrz malarstwa historycznego i batalistycznego

Wojciech Horacy Kossak herbu Kos był malarzem, który zdobył sobie w Polsce największą, obok Matejki, popularność. Sławę i zamożność zawdzięczał ulubionej przez Polaków tematyce swoich obrazów przedstawiających sceny batalistyczne, a przede wszystkim monumentalnym, modnym w XIX w. panoramom. Czołowy reprezentant nurtu malarstwa historycznego utrzymanego w realistycznej konwencji zapewnił sobie trwałę miejsce w polskiej kulturze. Obrazy Wojciecha Kossaka gloryfikujące dawne i współczesne artyście polskie wojsko i bohaterstwo żołnierzy, trafiały do patriotycznych uczuć Polaków.

W artystycznej rodzinie

Urodził się wraz ze swym bratem bliźniakiem, Tadeuszem, w noc sylwestrową 1856 r. w Paryżu. Wojciech tuż przed, Tadeusz zaś po północy, a więc już w roku 1857. Z bliźniąt tylko Wojciech wykazywał plastyczne zdolności i w nim ojciec upatrywał kontynuatora swej miłości do malarstwa. Pozwolił Wojciechowi, który miał 15 lat, aby ten zrezygnował z nauki w gimnazjum i zapisał się do Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie. Był to początek gruntownego wykształcenia Wojciecha, który studiując w europejskich akademiach znakomicie opanował warsztat malarski. Pozwalało mu to – jak napisała Irena Kossowska z Instytutu Sztuki „nie tylko na swobodne posługiwanie się realistyczną konwencją obrazowania, ale także na mistrzowską reżyserię olbrzymich spektakli bitewnych, umiejętne operowanie masami wojsk w iluzjonistycznie wykreowanej przestrzeni pejzażu rozciągniętego do panoramicznego formatu”.

Młody Kossak był bardzo pracowity i miał niezwykłą łatwość malowania. Wychowywał się w wielkim świecie. W domu rodzinnym – Kossakówce, która była miejscem spotkań krakowskiej inteligencji widywał Modrzejewską, Lenartowicza, Asnyka, Bartelsa, Brandta, brata Alberta, Anczyca. „Kochali mojego ojca i +Kossakówka+, co dzień była pełna gości” – pisał Wojciech we wspomnieniach.

Zamiłowanie do koni odziedziczył po ojcu – malarzu Juliuszu Kossaku. Pierwszych lekcji rysunku udzielał mu właśnie ojciec, protoplasta rodu Kossaków, który zaznaczył się w polskiej sztuce przez syna Wojciecha i wnuka Jerzego, w literaturze przez wnuczki – poetkę Marię Pawlikowską-Jasnorzewską i pisarki Zofię Kossak-Szczucką i Magdalenę Samozwaniec.

Pierwsze własne kompozycje malarskie - wcześniej kopiował obrazy ojca - to m.in. "Powrót z polowania", "Przejażdżka", "Rozstawianie myśliwych na stanowiskach", "Ulica w Wenecji", "Jarmark na konie w Bałcie", "Wyprawa na niedźwiedzia", "Kulig na Wołyniu".

Gruntowne wykształcenie

Wojciech Kossak studia artystyczne odbył w latach 1871-1873 w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem Władysława Łuszczkiewicza.

W okresie 1873-1875 kontynuował naukę w akademii monachijskiej w pracowniach Aleksandra Strähubera, Aleksandra Wagnera i Wilhelma Lindenschmita; jego postawa artystyczna kształtowała się jednak głównie w kręgu oddziaływania Józefa Brandta.

Po odbyciu rocznej służby wojskowej w krakowskim pułku ułanów (1876/1877), udał się do Paryża, gdzie doskonalił swój warsztat malarski w École des Beaux-Arts u Léona Bonnata i Aleksandra Cabanela. Rok po przybyciu do "miasta malarzy" wystawiał już w paryskim Salonie. Młodociany artysta stał się bohaterem dnia czy też skandalu, kiedy na oczach zwiedzających własnoręcznie wyciął z ram swój obraz, uznając, że umieszczono go w złym oświetleniu. Następnego dnia o Wojciechu Kossaku pisały nad Sekwaną wszystkie gazety.

W 1883 r. Kossak powrócił do Krakowa, a rok później - 16 lipca 1884 r. ożenił się z ziemianką z Łomżyńskiego – Marią Kisielnicką z Kisielnicy herbu Topór. Przebudował Kossakówkę i urządził własną pracownię, w której malował w przerwach między licznymi podróżami po całym świecie przez około pięćdziesiąt lat. Tam też przyszły na świat jego dzieci: Jerzy Kossak, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska i Magdalena Samozwaniec.

Współpracował jako ilustrator z poczytnymi czasopismami,"Kłosami", "Tygodnikiem ilustrowanym", "Biesiadą literacką", "Światem" i "Wędrowcem".

Początek artystycznych sukcesów

W latach 80. XIX wieku zaczął odnosić prawdziwe sukcesy artystyczne. W 1883 r. wystawiony w Wiedniu obraz „Artyleria w ogniu” dostał się na listę zakupów muzeum cesarskiego w Peszcie. „Ordynansa” zakupiło praskie muzeum Rudolphineum, a w rok później cesarz Franciszek Józef zakupił „Atak austriackiej Landwehry” do jednego ze swych zamków. W tym okresie Kossak maluje jedno ze swoich słynnych płócien - "Wyjazd na polowanie w Godollo"- obraz powstał po zaproszeniu artysty na cesarskie polowanie do Godollo, niewielkiej miejscowości pod Budapesztem. To polowanie z udziałem cesarza uczyniło z Wojciecha wziętego malarza na dworach ówczesnej Europy; artysta cieszył się uznaniem, jako znakomity portrecista.

W 1895 wyjechał do Berlina, by wraz z Julianem Fałatem (przy udziale Antoniego Piotrowskiego, Kazimierza Pułaskiego, Jana Stanisławskiego i Michała Wywiórskiego) malować panoramę Przejście Napoleona I przez Berezynę w 1812 r.; wystawiana w Berlinie (1896), Warszawie (1898), Krakowie, Kijowie (1900) i Moskwie (1901) Berezyna przyniosła zawrotny sukces przyciągając rzesze publiczności i zachwycając krytykę (fragment dzieła przechowywany jest obecnie w Muzeum Narodowym w Poznaniu).

Temu między innymi zawdzięczał Kossak trwający do 1902 mecenat cesarza Wilhelma II, od którego otrzymał do dyspozycji pracownię ulokowaną w zameczku Monbijou i liczne zamówienia; artysta cieszył się uznaniem dworskich sfer jako znakomity batalista i portrecista.

Krytykowany przez polskich publicystów za czerpanie korzyści ze współpracy z otoczeniem cesarza-zaborcy i zrażony nasilającą się antypolską polityką Wilhelma, Kossak opuścił Berlin w 1902 roku. Renoma wziętego portrecisty pozwoliła mu pozyskać korzystne zamówienia w Wiedniu (1903/1904) i Londynie (1905).

Okres 1907-1914 spędził w Krakowie żywo uczestnicząc w życiu kulturalnym miasta. W 1908 został członkiem-założycielem grupy Zero kontestującej dominującą pozycję artystyczną Towarzystwa Artystów Polskich Sztuka; w 1909 wszedł w skład dyrekcji Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych by w 1913 objąć prezesurę, którą sprawował do 1916 roku. Po wybuchu I wojny światowej został powołany do armii austriackiej, zaś od 1918 służył w wojsku polskim jako major 3. pułku ułanów.

Pomimo militarnych obowiązków został w 1915 mianowany profesorem malarstwa batalistycznego w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych; swą działalność pedagogiczną kontynuował do 1919. Po wojnie wrócił do Krakowa; przebywał jednak często w Warszawie, gdzie od 1921 wynajmował w hotelu Bristol pracownię malarską pozwalającą na realizację licznych zamówień.

Podróże

Wiele podróżował, m.in. do Hiszpanii i Egiptu, gdzie wykonywał szkice do zamierzonych panoram. Parokrotnie wyjeżdżał do Stanów Zjednoczonych (1920, 1927, 1928/29, 1930, 1932, 1934), gdzie w kręgach amerykańskiego establishmentu cieszył się sławą znakomitego portrecisty. Artysta przemierzył Stany od Florydy przez Nowy Jork i Chicago po Los Angeles i San Francisco uwieczniając na płótnie wizerunki wybitnych polityków, finansistów, gwiazd filmowych, farmerów i osiadłych za oceanem Polaków. Miarą jego sukcesu było powołanie do życia przez kręgi polonijne The Kossak Art Society, stowarzyszenia służącego promowaniu sztuki Kossaka. Jego głównym patronem i mecenasem pozostawały jednakże polskie sfery arystokratyczne i ziemiańskie, których posiadłości objeżdżał wraz z synem Jerzym. Po wybuchu II wojny światowej pozostał w okupowanym przez Niemców Krakowie; przyjął wówczas ponownie funkcję prezesa TPSP w nadziei na wynegocjowanie ochrony dóbr polskiej kultury.

Wystawy

Kossak intensywnie uczestniczył w ruchu wystawienniczym w kraju i za granicą. W Krakowie prezentował swe prace w TPSP (od 1877), na ekspozycjach Powszechnego Związku Artystów Polskich (1912) i Naczelnego Komitetu Narodowego (1916), w Salonie K. Wojciechowskiego (1925) i na wystawie Niezależnych (1927). We Lwowie brał udział w wystawach TPSP (od 1877); w Warszawie pokazywał swe obrazy w TZSP (od 1881), w salonach A. Krywulta (od 1881), S. Kulikowskiego (1904), F. Rychlinga (od 1914), S. Jasielskiego (1916), A. Gutnajera (1917, 1924) i C. Garlińskiego (1922, 1930), oraz na Wystawie Sportowej (1912), w salach redutowych Teatru Wielkiego (1919) i Instytucie Propagandy Sztuki (od 1934). Wystawiał ponadto w Poznaniu (1895, 1903, 1911, 1914, 1925, 1926, 1930), Nowym Sączu (1909), Lublinie (1912, 1917, 1922, 1931, 1933), Tarnopolu (1912), Wilnie (1914, 1926), Zakopanem (1920), Łodzi (1914, 1924, 1926, 1928), Grudziądzu (1926), Kaliszu (1927, 1933), Sosnowcu (1931, 1934), Brześciu n. Bugiem (1931), Katowicach (1931), Radomiu (1932), Lesznie (1932), Gnieźnie (1933), Przemyślu (1933), Piotrkowie (1933), Stanisławowie (1936) i Rzeszowie (1937). Indywidualne prezentacje twórczości artysty odbyły się w Krakowie (1931, 1933, 1936), Warszawie (1911, 1917, 1928, 1936), Gdańsku (1935) i Poznaniu (1936). W 1932 urządzono objazdową wystawę twórczości trzech Kossaków - Juliusza, Wojciecha i Jerzego. W Paryżu publiczność miała okazję oglądać prace Kossaka na Salonach (1878-1880, 1890, 1914, 1920, 1923, 1924, 1925), Wystawie Powszechnej (1900) i ekspozycji Association France-Pologne (1924). Za granicą artysta pokazywał ponadto swe obrazy w Wiedniu (1881, 1882, 1884-1889, 1891-1893, 1903-1905, 1910), Budapeszcie (1884), Monachium (1888, 1889, 1891, 1892, 1906), Pradze (1893), Berlinie (1898, 1899, 1900, 1902, 1937), Petersburgu (1898), Londynie (1905, 1906), Antwerpii (1911), Rzymie (1911), Wenecji (1920) i Buffalo (1932). Został uhonorowany wieloma nagrodami i wyróżnieniami, m.in. nagrodą Polskiej Akademii Umiejętności przyznawaną z fundacji Probusa Barczewskiego (1914), krzyżem kawalerskim Orderu Franciszka Józefa I (1898), złotym medalem na międzynarodowej wystawie sztuki w Berlinie (1899), francuską Legią Honorową (1901), złotym medalem na wystawie w Monachium (1906), oraz nagrodą artystyczną m. st. Warszawy (1933, 1937). W 1923 został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polski Odrodzonej.

Malarstwo historyczno-batalistyczne

Wojciech Kossak zapisał się w dziejach polskiej sztuki jako czołowy reprezentant malarstwa historyczno-batalistycznego (Olszynka Grochowska, 1886-1887). Zasadniczym rysem jego postawy twórczej - ukształtowanej pod wpływem sztuki ojca, Juliusza - był patriotyzm przejawiający się w seriach obrazów poświęconych powstaniu listopadowemu 1831 roku (Noc listopadowa, 1898; Sowiński na szańcach Woli, 1922), wyzwoleńczym walkom Legionów w czasie I wojny światowej (Szarża pod Rokitną, 1916) i wojnie polsko-rosyjskiej 1920 r. (Bateria konna na pozycję!, 1938). Artysta przedstawił apoteozę wielkich polskich wodzów od Władysława Łokietka (Łokietek i Florian Szary po bitwie pod Płowcami, 1909) przez Władysława Jagiełłę (Grunwald, 1931), Jana Sobieskiego (Husaria polska przez Janem III pod Wiedniem, 1924), Tadeusza Kościuszkę (Przysięga Kościuszki na Rynku w Krakowie, 1911) i Józefa Poniatowskiego (Józef Poniatowski na Grobli Falenckiej, 1913) po Józefa Piłsudskiego (Na trybunie podczas rewii kawalerii w Krakowie, 1934); chwałę oręża polskiego głosił malując w okresie międzywojennym odrodzone wojsko polskie (Zaślubiny Polski z morzem, 1931) i monumentalne historiozoficzne wizje (Rapsodia ułańska, 1935). Jak wielu Polaków gloryfikował w swej wyobraźni postać Napoleona (Niech żyje cesarz!, 1914), rozbudowywał jego mit obrazując stoczone przez niego bitwy, poniesione porażki i tragiczne odwroty (Powrót Napoleona z Rosji, 1904). Będąc piewcą epopei napoleońskiej, starał się akcentować w niej wątki polskie (Wzięcie do niewoli Tadeusza Tyszkiewicza w czasie odwrotu spod Moskwy, 1888).

W 1909 namalował serię obrazów o antyniemieckiej wymowie; do cyklu Duch pruski należały kompozycje Apostolstwo krzyżackie, Drapieżny lennik, Jeszcze Polska nie zginęła i Rugi pruskie, których barwne reprodukcje wydano w Warszawie jako Album Grunwaldzki.

Artysta - żołnierz

Znamiennym rysem sztuki Kossaka było odziedziczone po ojcu zamiłowanie do koni, których sylwetki bezbłędnie chwytał w bitewnym tumulcie, paradnym przemarszu i spoczynku. Będąc sam żołnierzem artysta doskonale znał realia wojny; cechowała go ponadto erudycyjna znajomość historycznego kontekstu przedstawianych walk oparta na rzetelnych studiach uzbrojenia, mundurów, militarnej strategii i bitewnej taktyki. Gruntownie wykształcony w europejskich akademiach znakomicie opanował warsztat malarski, co pozwalało mu nie tylko na swobodne posługiwanie się realistyczną konwencją obrazowania, ale także na mistrzowską reżyserię olbrzymich spektakli bitewnych, umiejętne operowanie masami wojsk w iluzjonistycznie wykreowanej przestrzeni pejzażu rozciągniętego do panoramicznego formatu. Kossak był współtwórcą czterech panoram, Racławic, Berezyny, Bitwy pod piramidami i pozostawionej w fazie szkiców Somosierry. Jako patriota poszukujący w przeszłości narodu heroicznych czynów i momentów chwały miał wszelkie predyspozycje do tworzenia monumentalnych obrazów historycznych o dynamicznej, wielowątkowej akcji osadzonej w naturalistycznie odtworzonym krajobrazie, z pietyzmem oddających realia minionych dziejów, detale strojów, broni i wojskowego rzemiosła.

Racławice (1893-94) - pierwsza z wykonanych przez niego panoram we współpracy z Janem Styką, Teodorem Axentowiczem, Tadeuszem Popielem, Zygmuntem Rozwadowskim, Janem Stanisławskim, Włodzimierzem Tetmajerem i Wincentym Wodzinowskim - wystawiona w 1894 w specjalnie wybudowanym we Lwowie budynku z okazji setnej rocznicy insurekcji kościuszkowskiej i Powszechnej Wystawy Krajowej spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem ze strony krytyki i publiczności (obecnie w budynku Panoramy we Wrocławiu). Po olbrzymim sukcesie Berezyny Kossak przystąpił do przygotowań do kolejnej panoramy ilustrującej napoleońską epopeję - Somosierry. W celu zebrania dokumentacyjnych materiałów i sporządzenia szczegółowych notatek topograficznych udał się w 1898 wraz z Michałem Wywiórskim w podróż do Hiszpanii. Po wykonaniu pierwszych czterech szkiców (obecnie w Muzeum Ziemi Przemyskiej w Przemyślu) przekonał się jednak, iż nie sposób uzyskać zgody carskiego namiestnika na wystawienie w Warszawie dzieła o patriotycznej wymowie. Wobec tej porażki wyjechał w 1900 wraz z Wywiórskim do Egiptu z myślą o innej panoramie, Bitwie pod piramidami. Bitwa została ukończona w 1901, a w skład zespołu twórców weszli także Władysław Jasiński, Kazimierz Pułaski, Zygmunt Rozwadowski, Józef Ryszkiewicz i Czesław Tański. Dzieło przedstawiało kluczowe dla inwazji wojsk napoleońskich na Egipt starcie z armią Mameluków pod wodzą Murad Paszy; nie zdobyło jednak rozgłosu dorównującego poprzednim panoramom.

O PANORAMIE RACŁAWICKIEJ

Walki o zdobycie wąwozu Somosierry (1808), o którym przesądziła brawurowa szarża 3. szwadronu szwoleżerów polskich pod dowództwem J.H. Kozietulskiego, obrazował Kossak już we wczesnym okresie swej twórczości. Ten heroiczny epizod wojenny, który doprowadził do złamania oporu armii hiszpańskiej i otworzył Napoleonowi drogę do Madrytu przedstawił artysta w obrazie Somosierra z 1885 roku. Stworzył tu nowatorski, odmienny od zastosowanych przez jego znakomitych antenatów - Horace'a Verneta, Januarego Suchodolskiego, Piotra Michałowskiego i Juliusza Kossaka - schemat kompozycyjny; w pełnej dramatyzmu scenie bitewnej ukazał na pierwszym planie Hiszpanów broniących baterii armat, którą atakuje oddział szwoleżerów. Bezbłędny rysunek postaci i koni ujętych w skomplikowanych skrótach perspektywicznych, sugestywne oddanie dynamiki ruchu, werystyczne potraktowanie fizjonomicznych rysów walczących - to cechy znamienne zarówno dla tego obrazu jak dla większości batalistycznych kompozycji Kossaka.

W okresie bliskich związków z dworem cesarskim w Berlinie i Wiedniu artysta podejmował także tematy z dziejów armii pruskiej i austriackiej (Hurra! atak Landwery austriackiej, 1886, zakupiony przez cesarza Franciszka Józefa; Bitwa austriacko-pruska pod Sadovą, 1891; Atak 1. pułku ułanów austriackich pod Savonną, 1892; Apoteoza armii austriackiej, 1893; Huzarzy pruscy atakują francuskich kirasjerów pod Düsselward, 1899). Równie chętnie jak heroiczne potyczki, wojskowe rewie, manewry, patrole i zwiady utrwalał Kossak wizerunki anonimowych żołnierzy znękanych długim marszem lub odpoczywających po trudach służby (Ranny kirasjer i dziewczyna, 1908; Legioniści, 1915).

Odrębną kategorię jego malarstwa stanowiły sceny myśliwskie wywodzące się z tradycji sztuki monachijskiej, nawiązujące do konwencji obrazowania Juliusza Kossaka i Maksymiliana Gierymskiego (Polowanie cesarskie w Gödöllö, 1887; Polowanie par force u Józefa Potockiego w Antoninach, 1909). W serii scen rodzajowych, ukazujących zazwyczaj flirt żołnierzy z napotkanymi dziewczętami, znalazł wyraz zmysł obserwacji potocznych zdarzeń, przejawiła się umiejętność oddania epizodycznej akcji i nuta humoru (Trębacz i kowalowa, 1909; Umizgi, 1927).

Niezwykła artystyczna płodność

Krytykowany za "seryjną produkcję" obrazów - replik i wariantów kompozycyjnych malowanych w coraz większej ilości w schyłkowej fazie życia - Kossak zajął na polskiej scenie artystycznej lat 1920-ych i 1930-ych pozycję skrajnie konserwatywną, zantagonizowany nie tylko z awangardą, ale także z tradycjonalistami propagującymi ideologię sztuki narodowej, Władysławem Skolczylasem i Władysławem Treterem; wiele spośród tych prac wykonywał wspólnie z synem Jerzym, czy wręcz sygnował namalowane przez Jerzego obrazy. Tematyczny repertuar jego malarstwa dopełniły liczne autoportrety, idealizowane wizerunki arystokratek i ziemianek (Portret Zofii Hoesickowej, 1909), reprezentacyjne portrety państwowych dygnitarzy (Marszałek Józef Piłsudski na Kasztance, 1928), oraz przedstawicieli finansowych i intelektualnych elit. Do monachijskiej tradycji sięgnął Kossak ponownie malując krakowskie i góralskie wesela.

Był artystą docenianym; uhonorowano go m.in. nagrodą Polskiej Akademii Umiejętności przyznawaną z fundacji Probusa Barczewskiego (1914), krzyżem kawalerskim Orderu Franciszka Józefa I (1898), złotym medalem na międzynarodowej wystawie sztuki w Berlinie (1899), francuską Legią Honorową (1901), złotym medalem na wystawie w Monachium (1906), oraz nagrodą artystyczną m. st. Warszawy (1933, 1937). W 1923 został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polski Odrodzonej. Zmarł 29 lipca 1942 w Krakowie.

Tekst m.in. za: Irena Kossowska, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk