1882-03-03     1941-07-26

Kazimierz Władysław Bartel

Pięciokrotny premier Polski

Kazimierz Władysław Bartel – polityk, matematyk, rektor Politechniki Lwowskiej. Poseł na Sejm, pięciokrotny premier Polski, senator.

Kazimierz Bartel urodził się 3 marca 1882 r. we Lwowie. Po zdaniu gimnazjum dojrzałości wstąpił na Politechnikę Lwowską (ówczesną Szkołę Politechniczną), na Wydział Budowy Maszyn. Po zakończeniu studiów w 1909 r. pozostał na uczelni jako asystent w Katedrze Geometrii Wykreślnej. W 1911 r. uzyskał stopień doktora nauk technicznych. W 1913 r. został profesorem geometrii wykreślnej Politechniki Lwowskiej. Podczas I wojny światowej został wcielony do armii austro-węgierskiej. Do Lwowa powrócił w 1918 r. W roku 1919 brał udział w walkach polsko-ukraińskich jako dowódca wojsk kolejowych i komendant obrony Dworca Głównego. W tym samym roku został również szefem kolejnictwa polowego w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego.

Po zakończeniu walk Bartel został powołany przez premiera Leopolda Skulskiego na stanowisko ministra kolei żelaznych. Tę funkcję pełnił również w gabinetach Wincentego Witosa i Władysława Grabskiego. W 1922 r. został wybrany do Sejmu – posłem był nieprzerwanie do 1929 r. Po zamachu majowym przeprowadzonym przez Józefa Piłsudskiego w 1926 r. Bartel został mianowany premierem. Pełnił tę funkcję pięciokrotnie do 1930 r. W pierwszym rządzie Piłsudskiego pełnił funkcję wicepremiera i ministra wyznań i oświecenia publicznego, a także w praktyce przewodził obradom Rady Ministrów.

Pozycja Bartla, uważanego za czołowego liberała obozu piłsudczykowskiego, stopniowo słabła. Może o tym świadczyć m.in. powołanie w kwietniu 1929 r. rządu „pułkowników”, na czele z Kazimierzem Świtalskim. Po obaleniu tego gabinetu w grudniu przez Sejm Bartel z inicjatywy Piłsudskiego powrócił do władzy, jednak na krótko. W marcu 1930 r. upadł ostatni kierowany przez niego gabinet. Zwolennicy Bartla podkreślali sprawność, z jaką łagodził spory i zarządzał państwem. Jednak jego przeciwnicy widzieli w nim narzędzie ograniczania roli parlamentu (tzw. bartlowanie Sejmu).

W 1929 r. Kazimierz Bartel zrezygnował z mandatu poselskiego i powrócił do kariery naukowej na Politechnice Lwowskiej. W tym samym roku został wybrany na rektora uczelni. Przyznano mu także tytuł doktora honoris causa oraz członkostwo w Polskiej Akademii Umiejętności. W latach 1930–1932 był również prezesem Polskiego Towarzystwa Matematycznego. W tym czasie opublikował swoje najważniejsze dzieła, m.in. serię wykładów na temat perspektywy w malarstwie europejskim. Była to pierwsza taka publikacja w świecie. W czasie działalności w latach trzydziestych we Lwowie Bartel dał się poznać jako zdecydowany przeciwnik działań o charakterze antysemickim. W maju 1938 r. powrócił jednak do polityki – wszedł, z mianowania prezydenta RP, do Senatu, w miejsce zmarłego senatora Emila Bobrowskiego.

We wrześniu 1939 r., w czasie obrony Lwowa przed natarciem wojsk niemieckich, Kazimierz Bartel stanął na czele Komitetu Obywatelskiego. Po zajęciu Lwowa przez ZSRS pozwolono mu na kontynuowanie wykładów na politechnice. Pod rządami sowieckimi nadal kierował Katedrą Geometrii Wykreślnej. Najważniejszym wydarzeniem z tego okresu był wyjazd w lipcu 1940 r. do Moskwy na zaproszenie Wszechzwiązkowego Komitetu dla Spraw Szkół Wyższych ZSRS.

30 czerwca 1941 r. Lwów został zajęty przez Niemców. Dwa dni po wkroczeniu wojsk niemieckich, 2 lipca 1941 r., Kazimierz Bartel został aresztowany w ramach Akcji AB i przewieziony do więzienia gestapo przy ul. Łąckiego.

Bartel został rozstrzelany na osobisty rozkaz Himmlera. 26 lipca 1941 r. więźniów, wśród nich Kazimierza Bartla, spędzono na więzienny dziedziniec, gdzie czekały samochody ciężarowe. Jak wynika z dostępnych źródeł, były to pojazdy, które woziły skazańców na teren położonych pod Lwowem Piasków Janowskich, gdzie byli rozstrzeliwani. W połowie 1942 r. Niemcy, licząc się z możliwością klęski, podjęli działania zmierzające do zatarcia śladów popełnionych przez siebie zbrodni (tzw. Akcja 1005). Działania te polegały na wykopywaniu, a następnie paleniu zwłok ofiar egzekucji, czym zajmowały się specjalne komanda złożone głównie z Żydów. W październiku 1943 r. jedno z takich komand dokonało ekshumacji zwłok profesorów rozstrzelanych na Wzgórzach Wuleckich we Lwowie w nocy z 3 na 4 lipca 1941 r.

„Według złożonych po wojnie zeznań kilku Żydów, którzy uczestniczyli w tych pracach, wśród wydobytych z dołów ciał zidentyfikowano na podstawie znalezionych przy nich dokumentów zwłoki profesorów Włodzimierza Stożka i Tadeusza Ostrowskiego” – czytamy w artykule Sławomira Kalbarczyka z Instytutu Pamięci Narodowej. Jak uważa ten badacz, „słusznie wersja ta jest kwestionowana, ponieważ trudno sobie wyobrazić, aby Niemcy specjalnie rozkopywali grób ofiar egzekucji sprzed trzech tygodni, by dołączyć do nich zwłoki byłego premiera”. Zatem prof. Bartel został najprawdopodobniej rozstrzelany i pogrzebany na terenie Piasków Janowskich.

Jak wskazuje Kalbarczyk, śmierć prof. Bartla tradycyjnie łączy się ze zbrodnią popełnioną na początku lipca 1941 r. na grupie profesorów lwowskich uczelni. „Jest to w jakimś sensie uzasadnione, ponieważ Kazimierz Bartel był wybitnym przedstawicielem tego środowiska naukowego” – czytamy. Jednak jak uważa badacz, „bardziej uzasadniony wydaje się pogląd, że zamordowanie prof. Bartla miało motywy polityczne”.