1816-10-26     1879-11-20

Franciszek Ksawery Branicki

herbu Korczak

Ksawery Branicki, a właściwie Franciszek Ksawery Branicki herbu Korczak – ziemianin, oficer wojska rosyjskiego, finansista, działacz narodowy i polityczny, kolekcjoner sztuki, mecenas polskiej emigracji i publicysta. Jedna z wybitniejszych postaci drugiego okresu Wielkiej Emigracji we Francji i jedna z najhojniejszych osób wspierających materialnie i organizacyjnie powstanie styczniowe w 1863 roku. Tworzył w języku francuskim.

Urodził się 26 października 1816 w Warszawie. Pochodził z rodu magnatów, których w XVIII wieku uważano za jedną z najbogatszych rodzin w Europie. Babka jego, Aleksandra Engelhardt, miała być nieślubną córką Katarzyny Wielkiej i żoną Hetmana Franciszka Ksawerego Branickiego. Urodził im się jedyny syn, Władysław Grzegorz. Ksawery Branicki był synem Władysława Branickiego i Róży Potockiej oraz bratem Elizy, Aleksandra, Zofii, Konstantego, Katarzyny i Władysława Michała, dziedzica Białej Cerkwi. Tytuł hrabiowski otrzymał w 1839.

Najstarszy z rodzeństwa, w młodości był oficerem w carskiej armii. Walczył na Kaukazie, gdzie dosłużył się stopnia podpułkownika i stanowiska adiutanta generała Paskiewicza. Wychowany przez matkę w duchu patriotycznym dość wcześnie złożył dymisję z wojska carskiego i w 1844 roku opuścił Rosję w czasie nieobecności cara Mikołaja w Londynie. Wyjechał do Czech na kurację. Następnie Branicki przebywał we Włoszech u swej siostry, Zofii, zamężnej z włoskim księciem Liwiuszem III Odescalchi, u których to zawarł trwałą przyjaźń z rodziną Bonapartów. W 1847 osiadł we Francji. Do ojczyzny nigdy nie powrócił. Długo przebywał w Paryżu, a w 1849 za pomocą matki i za pośrednictwem Wiktora Okryńskiego, nabył zamek Montrésor w Turenii, w dolinie Loary, który potrzebował gruntownego remontu. Odnowieniem zamku zajął się przez dziesięć lat, oddany mu oficer Wojska Polskiego, Domaradzki. Branicki zajmował się gospodarką i operacjami finansowymi, m.in. finansował budowy kolei w Afryce czy przyczynił się do wybudowania trasy kolejowej z Kijowa do Odessy. Był jednym z założycieli, wraz z Ludwikiem Wołowskim, istniejącego do dziś francuskiego banku kredytowego Crédit Foncier w grupie Caisse d’Épargne. Mimo starań caratu o jego ekstradycję z Francji, Branicki otrzymał obywatelstwo francuskie w 1854. Swoje ziemie wokół Montrésor przekształcił we wzorowo zorganizowane i zarządzane gospodarstwa rolne. Gruntownie wyremontował sam zamek, dekorując wnętrze w stylu II Cesarstwa. Równocześnie bardzo się przyczynił do odnowy samego miasteczka Montrésor, gdzie odbudował kościół, ufundował szpital, zreperował szkoły dla dziewcząt i dla chłopców oraz założył nowy cmentarz. Mieszkańcy wybrali go na burmistrza w 1860. Tę funkcję pełnił przez 10 lat.

Czynnie uczestniczył w życiu Wielkiej Emigracji. Jeszcze będąc w Rzymie w czasie wiosny ludów w 1848 roku, finansował Legion Polski. Wspierał artystów i pisarzy, m.in. Norwida. Cenił twórczość Adama Mickiewicza i popierał jego działalność publicystyczną: m.in. założył w 1849 i finansował wydawanie ukazującego się pod redakcją Mickiewicza dziennika „Trybuna Ludów”. Ze względu na utrzymywanie „zakazanych kontaktów” z francuskimi socjalistami objęły go represje ze strony rządu carskiego. Został pozbawiony szlachectwa i stopni wojskowych, przypadająca na niego część niepodzielonej jeszcze schedy po ojcu m.in. majątek Luboml na Wołyniu została skonfiskowana. Osobistym wyrokiem cara Mikołaja I K. Branicki został zaocznie zesłany na Syberię, a w końcu pozbawiony praw cywilnych na terenie Rosji. Z uwagi na podobnie patriotyczną postawę braci, Aleksandra i Konstantego, cała rodzina Branickich popadła w niełaskę u cara.

Wspierał wszelkie działania patriotyczne zarówno na ziemiach polskich jak i wśród emigracji. Nie żałował funduszy na utrzymanie Szkoły Polskiej w Batignolles pod Paryżem i Londyńskiego Literackiego Stowarzyszenia Przyjaciół Polski, i na szkoły w samym miasteczku Montrésor. Wraz z braćmi Aleksandrem i Konstantym złożył znaczne fundusze na pożyczkę narodową w 1862 roku oraz potem, w 1871 roku, po wojnie francusko-niemieckiej. W czasie przygotowań do powstania styczniowego jako członek Komitetu Polskiego w Paryżu współpracował z Komitetem Centralnym Narodowym. Działał w komitetach zajmujących się zbieraniem funduszy na działalność powstania, organizował zaciąg ochotniczy do wojsk powstańczych, wspierał działalność tajnych stowarzyszeń patriotycznych, a także finansował działania powstańców. W zamku Montrésor zgromadził imponujące zbiory malarstwa i rzeźby, a także manuskryptów i pamiątek, związanych zarówno z rodziną jak i z historią Polski. Przyczynił się również do rozwoju gospodarczego Francji jak i na terenie Turenii, gdzie zamieszkał. W 1862 był odznaczony Legią Honorową.

Ożenił się w późnym wieku. Miał kilkoro nieślubnych dzieci spośród których uznał syna, Augustyna (ur. 1854), z Sydonią Szumlaóską Revitzką. W 1873 poślubił wdowę, Pelagię Rembielińską z Zamoyskich, matkę dwóch synów. Zmarł w Asjucie w czasie wyprawy do Egiptu 20 listopada 1879 roku. Zwłoki zostały przywiezione do Francji w 1880 r. i pochowane na cmentarzu w Montrésor. Dziedzicem Ksawerego był jego brat, Konstanty.

Zamek w Montrésor

Zamek w Montrésor – zamek znajdujący się w Montrésor we Francji. W połowie XIX wieku został zakupiony przez Różę z Potockich Branicką, a obecnie znajduje się w rękach rodziny Reyów.

Zamek w Montrésor postawił w roku 1005 Fulko Nerra (972-1040) – fundator wielu okolicznych zamków i kościołów. Istotnych zmian dokonał na przełomie XV i XVI wieku Imbert de Batarnay, szambelan Ludwika XI, który w obrębie dawnych fortyfikacji zbudował nowy zamek, którego architektura była połączeniem gotyku i renesansu. Dziś ta część zabudowań zwana jest „starym domem”, w odróżnieniu od „nowego domu”, opartego o północno-wschodni fragment murów.

W późniejszych czasach zamek nie przechodził poważniejszych zmian, jednak często zmieniając właścicieli, podupadał. Największych zniszczeń zamek doznał w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej, kiedy został zrujnowany, a następnie wystawiony na licytację. Ostatnim właścicielem przed przejściem zamku w polskie ręce był Louis-François-Felix hrabia Jouffroy-Gonssans, który nie zdołał jednak zamku odtworzyć.

W 1849 zamek w opłakanym stanie (w tłumaczeniu na język polski Montrésor znaczy „mój skarb”) odkupiła od niego Róża z Potockich dla swojego syna, hrabiego Ksawerego Branickiego herbu Korczak, by zaczął on prowadzić osiadły tryb życia i założył rodzinę. Ksawery Branicki (1816-1879), który zresztą był jednym z bogatszych ludzi w ówczesnej Francji, olbrzymim nakładem kosztów przez dwadzieścia lat z nadzorem oddanego przyjaciela reperował i urządzał pełne przepychu wnętrza w stylu II Cesarstwa i sprowadził wiele specjalnie dla zamku zakupionych dzieł sztuki, a wśród nich bogate kolekcje malarstwa włoskiego (w tym płótno Veronese). Sprowadził również z Polski wiele portretów rodowych i innych pamiątek

.

Reprezentacyjne sale dzisiejszej części muzealnej, posiadają wnętrza takie, jakie je zostawił właśnie hrabia Ksawery. Prócz wielu zabytkowych mebli, przyozdobione są również trofeami myśliwskimi i wędkarskimi oraz kolekcją broni myśliwskiej. Wnętrza zamkowe, które oddają przekonująco swoje zastosowanie to m.in. palarnia, biblioteka, sala balowa czy specjalnie urządzona sala bilardowa. Spośród cennych eksponatów z tego okresu należy wymienić: wielkich rozmiarów obraz przedstawiający masakrę manifestacji w Warszawie w 1861, który namalował Francuz, Tony Robert-Fleury, równie duży obraz Henryka Rodakowskiego przedstawiający delegację austriacką proszącą Jana III Sobieskiego o odsiecz dla Wiednia, oraz obraz Artura Grottgera Muzykantka. Znajduje się tam także szereg obrazów mniej znanych polskich malarzy. W sali balowej znajdują się drewniane płaskorzeźby wykonane przez Pierre'a Vaneau, przedstawiające zwycięstwo Jana III Sobieskiego pod Wiedniem i jego wjazd do miasta. Pierwotnie miały one zdobić cokół pomnika króla, jednak pomnik nigdy nie powstał.

Branicki swoją działalnością na zamku włączył się w nurt działań środowisk patriotycznych, kiedy to gromadzono cenne pamiątki i inne rzeczy mające stanowić ciągłość historyczną narodu nieposiadającego wtedy swojego państwa. Również biblioteka zamkowa posiada wiele cennych materiałów z tego okresu, m.in. szereg autografów polskich i francuskich związanych z Polską.

Ksawery Branicki ożenił się pod koniec życia z Pelagią z Zamoyskich Rembielińską i zmarł bezpotomnie w czasie wyprawy do Egiptu w 1879 r. Zwłoki jego zostały przywiezione do Montrésor dopiero w maju 1880 r. Spoczął w mauzoleum. Właścicielami Montrésor po śmierci Ksawerego byli kolejno: jego brat Konstanty (1824-1884), syn Konstantego Ksawery (1868-1926) (który po Aleksandrze Augustowej z Potockich Potockiej odziedziczył w 1892 również Wilanów), Jadwiga, córka Ksawerego i Anny Potockiej, która wyszła za mąż za hr. Stanisława Reya h. Oksza, ich syn Stanisław ożeniony z Marią z Potockich h. Pilawa (zm. 15.08.2020)[1]. Dziś w zamku zamieszkują: hr. Maria z Potockich Reyowa (1929-2020)[2] z synem Konstantym.

Dzisiejszy zamek, choć dobrze utrzymany i zachowujący funkcjonalność w sporej części dawnych murów, nie stanowi już jednak całości sprzed wieków. Niektóre jego fragmenty to dobrze zachowane i utrzymane ruiny. Spośród czynnych pomieszczeń zamkowych część ma charakter muzealny, a reszta jest niedostępna i ma charakter prywatny, mieszkalny. W zamku nadal toczy się normalne, a czasami nawet intensywne życie. W zamku znajdują się także lochy, z których część do tej pory pozostaje niezbadana. Zamek leży na uboczu szlaków turystycznych, a dość senny sezon turystyczny trwa od kwietnia do połowy listopada. Jedną z zalet zamku jest to, że jego nastrój podtrzymywany jest właśnie przez brak tłumów turystów. Stanowi to jednak problem finansowy. Głównym celem i zajęciem rodziny jest zachowanie zamku w niezmienionej postaci, zachowanie znajdujących się w nim licznych pamiątek narodowych. Muzeum na zamku w Montrésor jest jednak stałym elementem wielu wycieczek z Polski. Senna atmosfera zamku Reyów (bo również tak jest on obecnie nazywany) ożywiana jest w czasie świątecznych spotkań rodzinnych (m.in. Potoccy, Braniccy, Czartoryscy), a zwłaszcza rodowych ślubów, które się tam odbywają.

Zamek posiada muzeum oraz bibliotekę zawierające wiele cennych eksponatów związanych z Polską i jest jednym z członków założycieli działającej od 1979 Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich poza Krajem, obok takich instytucji jak Muzeum Narodowe Polskie w Rapperswilu, Instytuty Sikorskiego i Piłsudskiego w Londynie, Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce, Biblioteka Polska w Paryżu i wiele innych.

Na podstawie: MARIA Z POTOCKICH REYOWA
Referat wygłoszony na XXVI sesji Stałej Konferencji MABPZ Kraków 2004 r.
STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
Zamek Montrésor

Maria z Potockich Reyowa

Hrabina Maria z Potockich Reyowa urodziła się 22 października 1929 roku w Warszawie, dzieciństwo natomiast spędziła na Wołyniu. Po II Wojnie Światowej wyemigrowała z Polski do Francji. W 1950 roku wyszła za mąż za Stanisława Reya – dziedzica Zamku w Montrésor.

Hrabina Maria z Potockich Reyowa urodziła się 22 października 1929 roku w Warszawie, dzieciństwo natomiast spędziła na Wołyniu. Po II Wojnie Światowej wyemigrowała z Polski do Francji. W 1950 roku wyszła za mąż za Stanisława Reya – dziedzica Zamku w Montrésor. o końca życia wraz z rodziną opiekowała się Zamkiem w Montrésor. Jej głównym celem było zachowanie tego obiektu w niezmienionej postaci i zachowanie licznych pamiątek rodowych. Była niezwykle zasłużona dla kultywowania pamięci o polskim dziedzictwie kulturowym za granicą.

Dzięki pasji i zaangażowaniu hrabiny, zamek mieszczący zbiory muzealne, bogatą bibliotekę, archiwum oraz pamiątki rodowe, stał się ważnym ośrodkiem polskości na mapie Francji oraz pomostem między polską i francuską kulturą. Od dziesięcioleci wchodzi również w skład Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich poza Granicami Kraju, której celem jest pielęgnowanie i popularyzacja polskiego dziedzictwa na świecie.

Maria Rey była również członkiem Polskiego Towarzystwa Historyczno-Literackiego we Francji. Francuska Polonia wspomina hrabinę Reyową jako osobę wyjątkową, niezwykle życzliwą i oddaną przekazywaniu historii o Wielkiej Emigracji Francji.

Hrabina odeszła dnia 15 sierpnia 2020 r., w Święto Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.