1882-01-29     1932-11-01

Tadeusz Makowski

Artyści powinni unikać ludzi

„Nie lubię dużo czasu poświęcać drugim” i jestem zdania, że „artyści powinni unikać ludzi”. Być może dla wielu z Was moje usposobienie wyda się dość osobliwym, ale jestem samotnikiem i czuję się najlepiej, spędzając czas w mojej pracowni. Tak mógłby opisać siebie jeden z najwybitniejszych polskich malarzy z kręgu paryskiej bohemy.

Tadeusz Makowski, malarz, rysownik i grafik polski działający od 1908 w Paryżu, autor tekstów z zakresu teorii sztuki. Urodzony 29 stycznia 1882 w Oświęcimiu, zmarł 1 listopada 1932 w Paryżu.

W latach 1902-1906 odbył studia filologiczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Równolegle od 1903 uczęszczał na zajęcia w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, ucząc się pod kierunkiem Józefa Unierzyskiego, Jana Stanisławskiego i Józefa Mehoffera. Swą artystyczną edukację zakończył z wyróżnieniem w 1908. W 1907 i 1908 odbył podróże do Włoch, zaś w 1907 i 1912 zwiedzał Kijów. Z zamiarem kontynuowania nauki wyjechał na przełomie 1908 i 1909 przez Monachium do Paryża, gdzie pozostał do końca życia. Tu wszedł w krąg artystów skupionych wokół Henry Le Fauconniera; poznał m.in. Alberta Gleizesa, Jeana Metzingera, Fernanda Légera, Aleksandra Archipenkę, Pieta Mondriana i Guillaume'a. Apollinaire'a. W okresie 1914-1915 przebywał w Bretanii, gdzie początkowo gościł w domu Władysława Ślewińskiego w Doëlan, potem zaś mieszkał we wsi Le Pouldu. W 1921 wyjechał do Holandii; w 1932 odwiedził Holandię ponownie i podróżował po Belgii.

Makowski był członkiem Towarzystwa Artystów Polskich w Paryżu. Brał udział w Salonach paryskich: Niezależnych (1912-14, 1921-1923, 1925-26, 1930), Tuileries (1926-29), Jesiennym (1924) i De L'Oeuvre Unique (1932). Swe prace prezentował także w Stedelijk Museum w Amsterdamie (1914) i w Polskim Klubie Artystycznym w Warszawie (1924). Uczestniczył w ekspozycjach polskiej sztuki w Barcelonie (1912) i Paryżu (1914, 1927, 1929, 1930) oraz w wystawie zorganizowanej przez Towarzystwo Szerzenia Sztuki Polskiej wśród Obcych w Wiedniu i Budapeszcie (1928). Indywidualne wystawy artysty odbyły się w paryskich galeriach: Chéron (1921) i Berthe Weill (1927, 1928).

Postawa artystyczna Makowskiego ukształtowała się w początkowym okresie pod wpływem symbolistycznego malarstwa pejzażowego Stanisławskiego. Mehoffer przekazał mu zrozumienie istoty rysunku jako środka ekspresji i zamiłowanie do dekoracyjnej, secesyjnej stylistyki. Jego zainteresowania scenografią teatralną przejawiły się w wykonywaniu kukiełek dla krakowskiego kabaretu "Zielony Balonik". W Paryżu zafascynowała artystę klasycyzująca, symboliczna sztuka Puvis de Chavannes'a. Około 1911 przejął od Le Fauconniera i kubistów zwartą konstrukcję obrazu i geometryzujące traktowanie form; kształt wydobywał jednak światłocieniowym modelunkiem i obrysowywał wyrazistym konturem. Powstały wówczas martwe natury o zawężonej, ciemnej gamie barw. W latach 1913-1915 zaczął poszukiwać inspiracji w malarstwie francuskich realistów - Camille'a Corota i Gustave'a Courbeta. Około 1915 odszedł ostatecznie od kubizującej formuły na rzecz wywodzącego się z doświadczeń impresjonizmu rozjaśnionego pejzażu.

W czasie pobytu w Bretanii powstały pejzaże i sceny z życia miejscowych chłopów utrzymane w ciepłej tonacji żółcieni i czerwieni; faktura nabrała w nich szorstkości. Na ich syntetyczną stylistykę oddziałało malarstwo Ślewińskiego, podobnie jak na kompozycje z bukietami kwiatów i martwe natury. W 1918 pojawił się w obrazach Makowskiego motyw kluczowy dla jego dalszej twórczości - postać dziecka. Artysta malował wówczas liryczne, naiwne w wyrazie wizerunki dzieci w pastelowych, wysmakowanych tonacjach.

Około 1920 powstały inspirowane sztuką Pietera Bruegla St. rozległe pejzaże ożywione sztafażem i utrzymane w zmatowiałej kolorystyce z przewagą brązów i zieleni. W płótnach z tego okresu czytelne są także reminiscencje naiwnej sztuki Henri Rousseau-Celnika. Makowski malował na deskach i dyktach o małym formacie martwe natury o wąskiej, wysmakowanej kolorystyce opartej na dwutakcie różów i szmaragdowych zieleni, dopełnionych tonami żółcieni i brązów. Uproszczone, schematycznie ujęte formy owoców i talerza, podkreślone delikatnym konturem, zarysowywał na abstrakcyjnym tle. Prymitywizująca konwencja pogłębiała ewokowany w obrazach nastrój intymności i skupienia. Naiwna stylizacja współgrała z lirycznym nastrojem także w kompozycjach zapożyczających rekwizyty ze sfery jarmarcznej dekoracyjności (Dziewczynka z girlandą kwiatów, ok. 1922; Kapela dziecięca, 1922).

Znamienny dla tej fazy twórczości Makowskiego jest typ fizjonomiczny dziecka o delikatnych, regularnych rysach i lekko zdziwionym, zadumanym spojrzeniu szeroko rozwartych oczu. Charakterystyczna jest też wiotka linia precyzyjnie opisująca formy, subtelny modelunek walorowy i zawężona do kilku pastelowych tonów kolorystyka. Kulminację poetyki dziecięcego rysunku stanowią pejzaże malowane w latach 1926-1927 w normandzkim miasteczku Breuilpont, gdzie artysta spędzał wakacje. (Kościółek wiejski, Pejzaż normandzki; Powrót ze szkoły). Olejne płótna poprzedzały studia akwarelowe i rysunkowe, bardzo oszczędne w wyrazie, w których delikatny, nieśmiały kontur określał zgeometryzowane kształty architektury, zaś plamy ołówka roztartego w partiach cienia wprowadzały efekt zjawiskowego sfumato odrealniającego ukazany pejzaż.

W latach 20. Makowski związany był wspólnymi wystawami z malarzami o ekspresjonistycznej orientacji, Marcelem Gromairem, Edouardem Georgem, Pierrem Dubreuilem, Per Krohgiem i Julesem Pascinem. Rok 1928 stanowi istotną cezurę w twórczości artysty. Krystalizuje się wówczas jego indywidualny styl obrazowania, niepowtarzalny w kontekście sztuki europejskiej. Syntetycznie ujętym formom twórca zaczął nadawać geometryzujący zarys, obwodząc je konturem. Z tego okresu pochodzi seria płócien przedstawiających motywy muzyczne - Chłopcy z fujarkami (ok. 1928), Czworo dzieci z trąbą (1929), Kobziarze (1929), Trzej grajkowie (1928), Jazz (1929).

W 1930 w malarstwie Makowskiego nasiliła się ekspresjonistyczna tendencja. Artysta radykalnie uprościł kształty, sprowadzając je do trójkątów, walców i stożków, liniom nadał moc i wyrazistość. Gamę barwną zawęził do tonów ziemistych, głównie brązów zmąconych czerwienią i szarością. Zagęścił też malarską materię; wprowadził specyficzne efekty luministyczne, ożywiając ponurą, mroczną kolorystykę jarzącymi się snopami światła, smugami bieli sączącymi się z lamp i lampionów oraz złocistą poświatą przenikającą przez okna. W obrazach Makowskiego pojawił się motyw postaci-kukły, rubasznego prostaka i starca. Artysta wykreował uproszczonymi środkami ekspresji groteskową wizję ludzkiej egzystencji, świata zdominowanego przez maski i rekwizyty; stworzył rzeczywistość maskarady, w którą wpisane są melancholijne, zastygłe w bezruchu czy w teatralnych pozach dzieci-pierroty. Pajacyki bytują w nieokreślonej, abstrakcyjnej przestrzeni, w scenicznym otoczeniu, we wnętrzach pracowni, chat i na podwórkach. Często towarzyszą im zwierzęta domowe i ptaki.

Powracającym motywem są sceny zapustne i karnawałowe ewokujące atmosferę niesamowitości i grozy. Również postacie dorosłych twórca w pełni uprzedmiotowił, nadając im kształt masywnych, kanciastych brył i rysy zastygłych w grymasie masek (Autoportret z paletą, ok. 1931). Poprzez zrytmizowanie gestów zintensyfikował spłaszczenie zamkniętej w ciasnej przestrzeni kompozycji. Niekiedy zaskakuje drapieżny wyraz tych z pozoru niewinnych kukieł, ożywionych i groźnych w swej nieprzewidywalności (Kolejarze, ok. 1930). Faktura późnych obrazów Makowskiego jest bardziej urozmaicona; wyraźny jest tu dukt podłużnych smug i krótkich, równoległych uderzeń pędzla. W 1930 powstała seria prac przedstawiających reprezentantów rozmaitych zawodów: Szewc, Rybak, Strzelec, Piekarz. Namalowany dwa lata później Skąpiec to pierwsze ogniwo serii wyobrażającej ludzkie przywary i zarazem kwintesencja groteskowej poetyki.

Prócz malarstwa sztalugowego, akwareli i rysunku Makowski uprawiał techniki graficzne - drzeworyt, akwafortę i litografię. Zajmował się ilustrowaniem książek i projektowaniem okładek; ozdobił drzeworytami wydane w 1925 w Paryżu "Pastorałki" Tytusa Czyżewskiego. Pisał ponadto wiersze, opowiadania i teksty z zakresu teorii sztuki ("O rysunku", 1921; "O sztuce", 1924; "Uwagi o sztuce", 1930-32).