1901-01-27     1968-10-04

Jan Kurnakowicz

Tadeusz Łomnicki pisał o Janie Kurnakowiczu: O Janie Kurnakowiczu nie napisano książki. A szkoda. Ten wielki aktor był fenomenalną indywidualnością. Ci, którzy znali go ze sceny, wiedzą, jak wielkie wywierał wrażenie. Jego soczysty, potężny talent ujawniał się szczególnie w rolach pełnych namiętności. Uchodził za aktora komediowego i wiele takich ról zagrał. Szczyty możliwości osiągnął w dwóch rolach zagranych już po wojnie. Pierwsza – to rola Horodniczego w Rewizorze Gogola, druga – rola Wielkiego Księcia Konstantego w Kordianie Juliusza Słowackiego.

Dalej we wspomnieniach Łomnickiego czytamy: Aktor ten, ze starej szkoły realistycznej, nawiązywał w swej twórczości do osiągnięć najwyższej rangi w historii naszego narodowego teatru. Szedł drogą wyznaczoną przez największych. Wszystkie jego role przykuwały uwagę widza: bogactwo tonów, gestów i portretów, zadziwiająco szeroka panorama pomysłów, które realizował z dokładnością artysty najwyższej miary. Skąd czerpał wiedzę o życiu i gdzie się nauczył tak genialnie nią posługiwać, tworząc galerię swych niezapomnianych postaci? Mówiono o nim, że to instynkt kieruje jego świadomością. Być może. Jeżeli instynkt pełniąc rolę radaru naprowadzał go bezbłędnie ku źródłom tajemnic ludzkich namiętności, bądźmy wdzięczni naturze, iż tworzy ludzi umiejących tak bez reszty i z takim zaufaniem oddawać się potężnej sile instynktu, którego dzieła czynią nas mądrzejszymi i lepszymi.

Jan Kurnakowicz urodził się 27 stycznia 1901 w Wilnie. Był synem Kazimierza Kurnakowicza - kolejarza i Marii z Progulbickich, mężem Anny z Tymińskich. Pierwszy raz wystąpił na scenie wileńskiej jako statysta Murzynek w "Pięknej Helenie", miał wtedy dziesięć lat. Do gimnazjum uczęszczał w Wilnie, nastepnie (od 1915) w Piotrogrodzie, gdzie także ukończył szkołę dramatyczną.

Pracę aktorską rozpoczął w 1920 na scenie rosyjskim w Piotrogrodzie. Po powrocie do Polski, od 1 lutego 1921 do 1925 występował w teatrach wileńskich, głównie w Teatrze Polskim i Powszechnym, a także w operetkach w Teatrze Letnim i Wielkim; grał m.in.: Menelausa ("Piękna Helena"), Antosia Rewizorczuka ("Karpaccy górale"), Smugonia ("Uciekła mi przepióreczka"), Kimmla ("Baron Kimmel").

p>

W sezonie 1925/26 został zaangażowany do Teatru im. Bogusławskiego w Warszawie; debiutował 16 września 1925 w roli Wilhelma ("Jak wam się podoba") i wkrótce stał się jednym z czołowych aktorów tego teatru. Zagrał w nim Kuzynka Bobina ("Słomkowy kapelusz"), Diomedesa ("Achilleis"), Maścibrzucha ("Pastorałka"), Dobczyńskiego ("Rewizor"), a także Dana ("Róża"), Bazylego ("Cyrulik sewilski").

Po zamknięciu Teatru im. Bogusławskiego, od jesieni 1926 przeszedł na scenę Teatru Letniego w Warszawie. Występował w Teatrze Letnim, później także w Teatrze Narodowym i Nowym, w 1934-36 na scenach Towarzystwa Krzewienia Kultury Teatralnej w Warszawie, a w 1936-39 w Teatrze Polskim i Małym (z wyjątkiem roli Gorgoniusza w "Cyganerii Warszawskiej", którą grał w Teatrze Narodowym w sezonie 1936/37).

Sławę przyniosła mu grana w 1928 w Teatrze Narodowym rola Kaspra ("Majster i czeladnik"). Do najlepszych ról Kurnakowicza w okresie międzywojennym zaliczyć ponadto należy: Astronoma ("Mąż naszej panienki"), Kaspra ("Nikt mnie nie zna"), Wiceministra ("Podróż poślubna pana dyrektora"), Doktora Paluszka ("Uśmiech hrabiny"), Kalinę ("Dramat Kaliny"), Spodka ("Sen nocy letniej", 1934), Sir Tobiasza Czkawkę ("Wieczór Trzech Króli", 1936), Grumia ("Poskromienie złośnicy"), Petkowa ("Żołnierz i bohater"), Alfreda Doolittle'a ("Pygmalion", 1937), Poloniusza ("Hamlet" 1939).

Okres II wojny światowej spędził w Wilnie. W 1939-41 występował w miejscowym Teatrze Polskim; grał m.in. Kajetana Tarapatkiewicza ("Krewniacy"), Papkina ("Zemsta"), Czkawkę ("Wieczór Trzech Króli"). Po wkroczeniu do Wilna wojsk niemieckich, pracował jako szatniarz w stołówce, nie biorąc udziału w „życiu teatralnym” organizowanym przez okupanta..

Do teatru wrócił w 1944 i grał w Polskim Teatrze Dramatycznym w Wilnie od połowy września do końca tego roku. W 1945-46 występował w Teatrze im. Jaracza w Olsztynie, od czerwca 1946 w Teatrze Kameralnym Domu Żołnierza w Łodzi (rola E.M. Ralstona w "Dniu bez kłamstwa"), od listopada 1946 do końca sezonu 1946/47 w Teatrze Dolnośląskim we Wrocławiu (zagrał tu po raz pierwszy rolę Horodniczego w "Rewizorze"; powtórzoną jeszcze dwukrotnie: w Krakowie, 1947 i Warszawie, 1952), w 1947-50 w Miejskich Teatrach Dramatycznych w Krakowie. Stworzył tu kilka znakomitych kreacji w dramacie rosyjskim, jak: Podkolesin ("Ożenek"), Sczastliwcew ("Las"), Szwandia ("Lubow Jarowaja"), a także zagrał Majora ("Damy i huzary").

O jego roli w "Rewizorze" Tadeusz Łomnicki pisał: uczynił arcydzieło gry aktorskiej. Sens Gogolowskiego Rewizora polega na wydobyciu drwiącej siły śmiechu. Kurnakowicz jako Horodniczy nie tylko drwił. Przerażał śmiechem, który budził. W roli tej ukazał pełny rejestr swoich środków. Od dyskretnego komizmu do dynamicznego fortissimo, wydobywając całą gamę śmiechu, tak celnie i bezlitośnie wymierzonego przez Gogola w samo sedno pańszczyźniano–urzędniczego ustroju carskiej Rosji.

Edward Csató tak charakteryzował aktora: Kurnakowicz pojawiał się zwykle na scenie jakby przyczajony, umyślnie trochę szary i niewyraźny: zaciekawiał, kazał oczekiwać, domyślać się: cóż to będzie za człowiek? Pierwsze zdania padały bardzo potocznie, jakby próbowały rezonansu; ale już w pierwszym wejściu znalazł się zawsze taki moment, kiedy postać daje próbkę swojej jakości i wyznacza kierunek, w którym będą się rozwijać wariacje z zakresu psychologii. Potem takie momenty stają się coraz częstsze i jednocześnie narastają crescendo. Widzowi wydaje się, że jego podziw musi jak gdyby doganiać aktora, który tymczasem znalazł się «dalej i wyżej»; wciąż jako ta sama postać, tylko nieporównanie bardziej bogata i pełna.

W 1948 (kwiecień-lipiec) występował gościnnie w T. Dolnośląskim we Wrocławiu, a w sez. 1950/51 gościnnie w T. Polskim w Warszawie, gdzie pozostał i do 1962 występował w T. Narodowym. W Warszawie stworzył kolejne wielkie kreacje, jak: Famusow ("Mądremu biada", T. Polski 1951), Cześnik ("Zemsta", T. Narodowy 1953), Wielki Książę Konstanty ("Kordian", T. Narodowy 1956). Ostatnią jego rolą był Pułkownik ("Matka Courage i jej dzieci"). Musiał przedwcześnie ustąpić ze sceny w związku z postępującym zanikiem pamięci.

Występował często w słuchowiskach radiowych i jako recytator. W wywiadzie prasowym powiedział: "recytatorstwo i aktorstwo uważam za sztuki równowartościowe i jednakowo trudne. Dlatego nie stronię od recytacji czy nawet monologów komicznych" ("Naprzód Dolnośląski" 1947 nr 63).

W Teatrze Telewizji zagrał Senatora w spektaklu „Sceny dramatyczne z "Dziadów" w reż. Adama Hanuszkiewicza (2 listopada 1959).

Był popularnym aktorem filmowym, zarówno w okresie dwudziestolecia międzywojennego (w 1926 zagrał rolę Sekretarza wydawcy w filmie „Mocny człowiek" w reż. Henryka Szaro), jak i po wojnie; jedną z najciekawszych ról była rola Piotra Rafalskiego w filmie "Miasto nieujarzmione" w reż. Jerzego Zarzyckiego (1950).

Ostatnia rola Kurnakowicza to pułkownik w Matce Courage Brechta, smutnie i żałośnie zagrana w 1962 roku na scenie Teatru Narodowego. Zmarł 4 października 1968 w Warszawie. Pochowany w Alei Zasłużonych Cmentarza Powązkowskiego.