1880-09-03     1967-10-04

Książę Janusz Franciszek Radziwiłł

Książę Janusz Franciszek Ksawery Józef Labre Bronisław Maria Radziwiłł herbu Trąby – polski polityk konserwatywny, w latach 1935–1939 senator II Rzeczypospolitej. Wielkie nadzieje wiązał z odzyskaniem niepodległości. Budował zręby polskiej dyplomacji, a z czasem zaangażował się w politycznie po stronie konserwatystów. Był więziony przez NKWD i hitlerowców. Trafił z bliskimi na dwa lata do łagru, gdzie zmarła jego żona. Po powrocie do kraju, wybrał samotność w niewielkim warszawskim mieszkaniu, tęskniąc za wolną Polską i ukochanym Nieborowem.

Janusz Franciszek urodził się w Berlinie w 1880 r. Wywodził się z berlińskiej linii rodu Radziwiłłów. Był trzecim dzieckiem Ferdynanda i Pelagii z Sapiechów. Brat Michała Radziwiłła Rudego, syn Ferdynanda Radziwiłła i Pelagii z Sapiehów. Właściciel licznych dóbr i budynków, m.in. ordynacji ołyckiej, pałacu w Nieborowie i majątku Szpanów na Wołyniu, które odziedziczył po Michale Radziwille, pałacu przy ul. Bielańskiej w Warszawie.

W Niemczech i w posiadłościach rodzinnych na ziemiach pruskich spędził lata młodości. Uczeń Królewskiego Gimnazjum w Ostrowie, świadectwo dojrzałości otrzymał w Gimnazjum Carolineum w Osnabrück. Studiował prawo na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Berlinie oraz nauki przyrodniczo-ekonomiczne w Wyższej Szkole Leśnictwa w podberlińskim Eberswalde.

Podczas I wojny światowej mieszkał w majątku w Ołyce gdzie organizował pomoc dla uchodźców z Królestwa Polskiego.

Pod koniec 1917 prowadził, w Niemczech, rozmowy dyplomatyczne na temat przyszłości Polski. Rozważano wówczas jego kandydaturę (w razie restauracji monarchii) do korony polskiej lub litewskiej jako bliskiego kuzyna cesarza Wilhelma II. W 1918, jako zwolennik Rady Regencyjnej, wrócił do kraju i został członkiem powołanego przez nią rządu Jana Kantego Steczkowskiego. Sprawował funkcję dyrektora Departamentu Stanu. Odpowiadał za politykę zagraniczną, budował zalążki polskiej służby dyplomatycznej, prowadził rozmowy z cesarzem niemieckim Wilhelmem II (swoim kuzynem) i austriackim: Karolem I. Widząc groźbę nawały bolszewickiej, przekonywał do ochrony ziem polskich nawet władze niemieckie. Funkcję dyrektora Departamentu Stanu pełnił także w rządzie Jana Kucharzewskiego. W 1918 roku skierował adres do kanclerza Rzeszy wzywając do uwolnienia Józefa Piłsudskiego, wiezionego w magdeburskiej twierdzy.

Od lata 1920 ochotniczo służył, w randze podporucznika, w 8 Brygadzie Jazdy. Jeszcze w tym samym roku został zdemobilizowany. W 1922 stanął na czele polskiej delegacji na konferencję rozbrojeniową w Moskwie. W latach 1923–1926 przewodził Klubowi Społeczno-Politycznemu skupiającemu polityków z różnych frakcji, będących przeciwnikami endecji. W międzyczasie pełnił też funkcję baliwa (prezydenta) Polskiego Związku Kawalerów Maltańskich. Był też jednym z przywódców Stronnictwa Prawicy Narodowej.

Przewrót majowy otworzył mu drogę do przejęcia nieformalnego przywództwa wśród polskich konserwatystów. Był uczestnikiem spotkania w Nieświeżu, gdzie rozmawiali marszałek Józef Piłsudski i przedstawiciele ziemiaństwa. Poważany przez marszałka, w latach 1928–1935 był posłem na sejm (BBWR), a w latach 1935–1939 senatorem. Pracował w komisjach sejmowych, walczył o poprawność stosunków między państwem a Kościołem, krytykował wynaturzenia życia politycznego takie jakproces brzeski, obóz w Berezie Kartuskiej. Sprzeciwiał się zaostrzaniu cenzury. Nie zgadzał się z polityką Eugeniusza Kwiatkowskiego. W 1937 poparł Obóz Zjednoczenia Narodowego. W tym samym roku współtworzył Stronnictwo Zachowawcze. Prezes Towarzystwa Międzynarodowych i Krajowych Zawodów Konnych w Polsce.

Marszałek Piłsudski cenił, a w niektórych okresach bardzo blisko współpracował z księciem Radziwiłłem. Wspólnie pracowali nad najlepszym doborem kandydatów na listy BBWR w wyborach 1828 r. Łączyła ich również niechęć do Romana Dmowskiego.

20 września 1939, trzy dni po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski, został, wraz z synem Edmundem, aresztowany przez NKWD. Osadzono go na Łubiance, gdzie był przesłuchiwany m.in. przez Ławrientija Berię. Radzieckie służby widziały w nim ważną postać polskiej sceny politycznej i arystokracji. Zwolniono go po trzech miesiącach, po interwencji włoskiej rodziny królewskiej.

Przełom lat 1939–1940 spędził w Warszawie. Za wiedzą rządu londyńskiego wyjechał na początku 1940 do Berlina, aby interweniować w sprawie zmniejszenia skali represji hitlerowskich w Polsce. Przyjęty był przez Hermanna Göringa, jednak nawet osobista znajomość z marszałkiem Rzeszy (wspólnie polowali w Puszczy Rominckiej w latach międzywojennych) nie wpłynęła na zmianę polityki hitlerowskiej.

Udzielał się w Stołecznym Komitecie Samopomocy Społecznej, współdziałał z Radą Główną Opiekuńczą iDelegaturą Rządu na Kraj (nie wstąpił w jej struktury dla większej skuteczności działania), interweniował w sprawie aresztowanych Polaków. Po wybuchu powstania warszawskiego aresztowany przez hitlerowców i uwięziony, wraz z żoną, w Moabicie. Niespodziewanie zwolniony już w październiku 1944, osiadł w Nieborowie.

W styczniu 1945 ponownie został, wraz żoną, aresztowany przez NKWD. W 1947 zmarła w więzieniu w Krasnogorsku żona księcia, Anna. W tym samym roku wraca do Warszawy, ale jeszcze przez trzy tygodnie od powrotu był przetrzymywany przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Po uwolnieniu zamieszkał, wobec pozbawienia wszystkich dóbr - jego majątki zostały znacjonalizowane tuż po wojnie, w skromnym mieszkaniu w Warszawie, najpierw na Saskiej Kępie, a później na Mokotowie. Wycofał się całkowicie z życia politycznego, ale chętnie spotykał się uczestnikami przedwojennego świata politycznego..

Pod koniec życia bardzo zależało mu na posiadaniu zgormadzonej przez lata w Nieborowie korespondencji rodzinnej, własnych wspomnień czy zeszytów szkolnych. Zarządzający pałacem stanowczo mu tego odmówili.

Zmarł 4 października 1967 roku. Pochowany został, najpierw, na cmentarzu przy kościele oo. Bernardynów w Warszawie, a w 1972 jego zwłoki przeniesiono do grobowca Radziwiłłów w Wilanowie. Co ciekawe władze komunistyczne wyprawiły mu oficjalny państwowy pogrzeb.

Pozostawił czworo dzieci. Jeden z jego synów, Stanisław Albrecht Radziwiłł, był mężem Caroline Lee Bouvier, a przez to szwagrem prezydenta Stanów ZjednoczonychJohna Fitzgeralda Kennedy’ego i Arystotelesa Onasisa.

Obecnie w umiłowanym przez Jana Franciszka Radziwiłła pałacu w Nieborowie znajduję się wystawa pamiątek rodzin Sobieskich i Radziwiłłów. Na kolekcję składają się obrazy i portrety, zbroja husarska czy buława hetmańska. Najcenniejszym eksponatem jest obraz z wizerunkiem Maryi znaleziony podczas odsieczy wiedeńskiej 1683 r. Król Jan III Sobieski otoczył go w raz z potomkami kultem, a ich krewni Radziwiłłowie przez kolejne pokolenia byli strażnikami i opiekunami obrazu.