1970-02-09     0000-00-00

Proces w sprawie "taterników"

W 1970 roku w Warszawie rozpoczął się proces tzw. taterników czyli grupy intelektualistów przemycających do PRL wydawnictwa paryskiej „Kultury”. Były jednym z najgłośniejszych wydarzeń politycznych okresu rządów Władysława Gomułki.

Według Jerzego Giedroycia i środowiska paryskiej „Kultury” jedną z najważniejszych dróg do przełamania dominacji komunistycznej w Polsce miało być wolne słowo, które doprowadzi do stopniowego skruszenia totalitaryzmu. Narzędziem tego długotrwałego procesu było m.in. docieranie do okupowanego kraju z dyskusjami toczonymi na łamach „Kultury” oraz, co równie istotne, „Zeszytów Historycznych” od 1962 r. przedstawiających prawdziwy obraz powojennej historii Polski.

Tzw. sprawą taterników objęto dwie grupy osób współpracujących z paryską „Kulturą”. Pierwszą tworzyli Maciej Kozłowski, Andrzej Mróz, Maria Tworkowska, Krzysztof Szymborski, Jan Krzysztof Kelus, Maciej Włodek i Urszula Sikorska. Osoby te przemycały przez granicę polsko-czechosłowacką, w rejonie Tatr, z jednej strony powstałe w Polsce dokumenty dotyczące wydarzeń marca 1968 i bieżącej sytuacji w Polsce, z drugiej egzemplarze „Kultury” oraz książki wydawane przez Instytut Literacki. Pomysłodawcą i liderem tej grupy był Maciej Kozłowski. Jakub Karpiński i Małgorzata Szpakowska zbierali niezależnie od ww. grupy dokumentację dotyczącą Marca 1968, a Karpiński opublikował również na łamach „Kultury” anonimową analizę tych wydarzeń "Nie o egalitaryzm chodziło"

Władze PRL wpadły na ślad grupy Macieja Kozłowskiego dzięki donosowi tajnego współpracownika SB, który przypadkowo zetknął się z Maciejem Włodkiem i podsłuchał jego rozmowę z Ireną Lasotą dotyczącą przerzutu wydawnictw niezależnych przez Tatry. W wyniku działań operacyjnych SB ustalono następnie krąg osób współpracujących z Włodkiem. Maciej Kozłowski i Maria Tworkowska zostali zatrzymani przez władze czechosłowackie 27 maja 1969 w słowackim Smokowcu i przekazani do Polski. Równocześnie SB w maju i czerwcu 1969 zatrzymała Krzysztofa Szymborskiego, Jana Krzysztofa Kelusa, Urszulę Sikorską i Macieja Włodka. Niezależnie od nich w czerwcu 1969 aresztowani zostali również Jakub Karpiński i Małgorzata Szpakowska, ale śledztwo dotyczące wszystkich tych osób połączono dopiero jesienią 1969.

Władze PRL zdecydowały się oskarżyć Kozłowskiego, Tworkowską, Szymborskiego i Karpińskiego o czyn z art. 5 małego kodeksu karnego, tj. wejście w porozumienie z obcą organizacją w celu działania na szkodę Państwa Polskiego, a Szpakowską o czyn z art. 23 § 1 mkk, tj. rozpowszechnianie fałszywych wiadomości mogących wyrządzić szkodę Państwu Polskiemu.

Procesowi nadano stosunkowo duży rozgłos, aby skompromitować środowisko paryskiej „Kultury”, rozpoczął się 9 lutego 1970, wyrok wydano 24 lutego 1970. Sąd skazał Kozłowskiego na 4,5 roku więzienia, Karpińskiego na 4 lata więzienia, Szymborskiego i Tworkowską na 3 i pół roku więzienia, Szpakowską na 3 lata więzienia.

Wyroki obniżono następnie po rozpoznaniu rewizji przez Sąd Najwyższy - Maciejowi Kozłowskiemu do 3 lat, Jakubowi Karpińskiemu do 2 lat i 8 miesięcy, Marii Tworkowskiej do 1 roku i 9 miesięcy, Krzysztofowi Szymborskiemu do 2 lat i 4 miesięcy, Małgorzacie Szpakowskiej do 1 roku i 6 miesięcy.

Wyroki te skrócono następnie wobec zastosowania amnestii uchwalonej "z okazji 25 lecia PRL" (ustawa z 21 lipca 1969). Jako ostatni więzienie opuścili Karpiński – w czerwcu 1971, Kozłowski – we wrześniu 1971. Kelus, Sikorska i Włodek w czasie procesu byli przesłuchiwani jako świadkowie, ale z aresztu zwolniono ich dopiero w marcu 1970 bez własnego procesu.

Po upadku reżimu Władysława Gomułki nowa ekipa rządząca dążyła do przedstawienia się na arenie międzynarodowej jako liberalna i tolerancyjna wobec zagranicznych ośrodków emigracyjnych. Od 1971 r. wydawnictwa „Kultury” napływały do PRL znacznie szerszym strumieniem. Dopiero powstanie zorganizowanej jawnej opozycji politycznej w roku 1976 sprawiło, że władze komunistyczne przystąpiły do częstszych ataków na Instytut Literacki i Radio Wolna Europa, które wspierały nowe formy walki z totalitaryzmem.