1809-01-26 1894-12-08
Homer Tatr
Homer Tatr jak nazywał go Witkiewicz (ojciec) nie potrafił pisać ani czytać, a jedynie złożyć swój podpis. Jego gawędy góralskie zostały spopularyzowane przez Stanisława Witkiewicza, Henryka Sienkiewicza, Wojciecha Brzegę oraz opublikowane w licznych zbiorach. Ojciec chrzestny Witkacego, przyjaciel Tytusa Chałubińskiego, jeden z pierwszych przewodników tatrzańskich, ale również ludowy artysta – gawędziarz, skrzypek i pieśniarz. Jan Krzeptowski Sabała to legenda ciągle żywa.
Przyszedł na świat 26 stycznia 1809 roku w Kościelisku. Jego historia - zwłaszcza okres młodości - nie jest jednoznacznie pozytywna, owiana mgłą tajemnicy. Sabała przez krótki czas zajmował się zbójnictwem i kłusownictwem. Początkowo nazywał się Jan Gąsienica, a dlaczego zdecydował się na zmianę nazwiska, nie wiadomo do dziś. Nie wyklucza się możliwości, że zrobił to, by odróżnić się od rodów góralskich noszących te same nazwiska, między którymi charakterystyczne pozostawały jedynie przydomki.
W roku 1846 niepamiętne były już epizody zbójnickie. Krzeptowski wziął udział w Powstaniu Chochołowskim, a po jego upadku przez krótki czas przebywał w austriackim więzieniu. Krewki góral ustatkował się niedługo później, gdy poślubił Teresę Wilczakównę i osiadł w Kościelisku, gdzie rozpoczął spokojne życie gospodarza.
Życie Sabały odmieniło się wraz z rozwojem zainteresowania Tatrami, które rozpoczęło się w drugiej połowie XIX wieku. Spośród podgórskich wsi najbardziej zyskało na nim Zakopane, które w krótkim czasie zostało uzdrowiskiem i jedną z najpopularniejszych miejscowości turystycznych na ziemiach polskich. Nie tylko walory przyrodnicze decydowały o powodzeniu wypoczynku pod Tatrami. Licznie przybywających artystów i uczonych zachwycił także podhalański lud.
Sabała był jednym z najbardziej charakterystycznych przedstawicieli podhalańskiego ludu. Jego znakomite gawędy często były spisywane w interpretacjach polskich literatów. Ponadto grywał na gęślach – rodzaju chłopskich skrzypiec – i śpiewał góralskie pieśni. Nic dziwnego, że szybko zdobył popularność wśród śmietanki towarzyskiej zakopiańskich wczasowiczów. Henryk Sienkiewicz napisał "Sabałową bajkę", a ponieważ literat dostał nagrodę Nobla, to i ona została przełożona na kilkanaście języków, a Sabała został postacią znaną nie tylko w polskiej kulturze.
W 1873 roku Sabała poznał doktora Tytusa Chałubińskiego, któremu towarzyszył w górskich wycieczkach. Wspólnie z Chałubińskim dokonał pierwszego wejścia na Rysy od strony Morskiego Oka. W efekcie był jednym z najbardziej zasłużonych przewodników tatrzańskich i jednym z pionierów taternictwa.
Jan Krzeptowski zmarł 8 grudnia 1894 r. w willi „Zacisze” w Zakopanem. Pochowany został na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku. Do dnia dzisiejszego na Podhalu znajduje się chata Sabały, w której urodził się słynny muzykant, gawędziarz i myśliwy. W 1903 roku w centrum Zakopanego odsłonięto wspólny pomnik Sabały i Chałubińskiego według projektu Stanisława Witkiewicza.
Jan Krzeptowski Sabała (także Sablik, Czakor), góral podhalański, słynny ludowy gawędziarz, muzykant i myśliwy.
Urodził się 26 stycznia 1809 r. w Kościelisku. O dzieciństwie Sabały niewiele wiadomo, ale z pewnością od młodych lat interesowały go broń i strzelectwo. Zasłynął jako myśliwy, polując zarówno legalnie (m.in. na polowaniach urządzanych przez Homolacsów), jak też jako kłusownik. Źródła wskazują, że po raz pierwszy w roli myśliwego wystąpił w lutym 1859 r., kiedy to upolował ogromnego niedźwiedzia. W dalszych latach polował nie tylko na niedźwiedzie, ale też na kozice, sarny, świstaki, głuszce. Sabała prawdopodobnie zajmował się też zbójnictwem, o czym sam opowiadał, choć nie znajduje to potwierdzenia ani w pismach znającego go Stanisława Witkiewicza, ani w relacji obecnej przy nim w momencie śmierci Marii Dembowskiej. W 1833 r. Sabała wziął ślub z Teresą Gąsienicą Walczak, z którą doczekał się dziesięciorga dzieci. W 1846 r. uczestniczył w Powstaniu Chochołowskim.
Sabała od 1873 r. brał udział w wielu wycieczkach tatrzańskich Tytusa Chałubińskiego, który jednak zabierał go nie w charakterze przewodnika, ale raczej ulubionego gawędziarza i muzykanta. Gdy Towarzystwo Tatrzańskie w roku 1875 zajęło się organizacją przewodnictwa tatrzańskiego, Sabały ze względu na podeszły wiek nie zaliczono do grona przewodników. Prawdopodobnie jednak ze względu na niezwykle ceniącego go Tytusa Chałubińskiego otrzymał honorowo przewodnicką „blachę”, którą nosił do śmierci.
Sabała zasłynął jako wybitny gawędziarz i w tej słownej twórczości można wyodrębnić dwa rodzaje utworów: bajki (najczęściej zwierzęce, ezopowe, ajtiologiczne) i opowiadania (w kategoriach fabulatu i memoratu). Bajki Sabały wykorzystują znane w innych regionach Polski i w ogóle w Europie motywy, łącząc je z realiami podtatrzańskimi i tatrzańskimi. W opowiadaniach natomiast doceniał takie postawy jak męstwo, humor, zaradność, raczej unikając moralizowania. Sam był niepiśmienny, ale niektóre jego opowiadania zostały spisane i wydrukowane, m.in. przez Henryka Sienkiewicza (Sabałowa bajka 1889), Stanisława Witkiewicza (w Na przełęczy 1891), Bronisława Dembowskiego (Bajki według opowiadania Jana Sabały Krzeptowskiego z Kościelisk 1892, Bajka Sabały 1896, Bajka o zaśnionem wojsku 1902), Andrzeja Stopkę (Sabała 1897) oraz Wojciecha Brzegę (w kalendarzu Siewca 1897). Opowiadania te następnie często przedrukowywano, np. Ferdynand Hoesick Legendowe postacie zakopiańskie (1922), Stanisław Pigoń Wybór pisarzy ludowych (1948), Włodzimierz Wnuk Gawędy Skalnego Podhala (1960), Teresa Brzozowska Sabałowe bajki (1969). Zachowały się też dwa listy podyktowane ok. 1888 przez Sabałę (ogłoszono je drukiem w "Wierchach", w 1961 r.).
Sabała zasłynął również jako muzykant. Grywał dawne góralskie melodie (nuty) na gęślikach (złóbcokach) solowo i w kapeli góralskiej (czyli muzyce). Z kapelą właśnie wystąpił 14 sierpnia 1879 r. w Dolinie Kościeliskiej podczas uroczystości wmurowania tablicy poświęconej Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu w skałach Pośredniej Kościeliskiej Bramy. Niektóre z melodii granych przez Sabałę ogłosił Jan Kleczyński w zbiorze Melodye Zakopańskie i podhalskie (1888) i Andrzej Stopka Sabała (1897). Melodie Sabały są grywane do dziś przez podhalańskich muzykantów (na skrzypcach i przez kapele góralskie). Grając na gęślikach, Sabała śpiewał też teksty, które zostały częściowo zapisane i opublikowane w cytowanych pracach m. in. Witkiewicza, Kleczyńskiego, Stopki.
Sabała był postacią bardzo znaną w Zakopanem. Przyjaźnił się z Tytusem Chałubińskim, ale także z ks. Józefem Stolarczykiem, Stanisławem Witkiewiczem, Henrykiem Sienkiewiczem, Marią i Bronisławem Dembowskimi oraz Wandą Lilpopową z Warszawy (zmarł w jej mieszkaniu na Bystrem w Zakopanem). Zachwycał się nim ponadto Stefan Żeromski, pod jego urokiem był także Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Znali go niewątpliwie Maria Konopnicka, Karol Potkański, św. brat Albert (Adam Chmielowski). W 1891 r. Sabała został ojcem chrzestnym Stanisława Ignacego Witkiewicza (Witkacego) podczas jego drugiego, zakopiańskiego chrztu (pierwszy odbył się w Warszawie, tuż po narodzinach, jednak był to chrzest „z wody”). Wspólnie z Sabałą do chrztu podawała małego Stasia słynna aktorka – Helena Modrzejewska.
Postać Sabały została spopularyzowana drukiem przez Bronisława Rejchmana (Wycieczka na Łomnicę 1879), Tytusa Chałubińskiego (Sześć dni w Tatrach 1879), Henryka Sienkiewicza (Sabałowa bajka), Stanisława Witkiewicza (Na przełęczy), Bronisława Dembowskiego i Andrzeja Stopkę, Ferdynanda Hoesicka (Legendowe postacie zakopiańskie). Zwano go „góralskim Homerem". Jego postać jest związana szczególnie blisko z Chałubińskim, z którym został uwieczniony na pomniku w Zakopanem. Tam też, na Krzeptówkach, w chałupie, w której mieszkał (zw. „Sabałówką”), mieści się muzeum prowadzone przez jego rodzinę. Jedna z zakopiańskich ulic nosi nazwę Sabały. Od 1967 r. w Bukowinie Tatrzańskiej odbywa się festiwal polskiego folkloru (konkurs gawędziarzy, instrumentalistów, śpiewaków, śpiewu pytacy i mowy starosty weselnego) pod nazwą „Sabałowe Bajania”.
Jan Krzeptowski zmarł w 1894 r. w willi „Zacisze” w Zakopanem. Pochowany został na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku. Do dnia dzisiejszego na Podhalu znajduje się chata Sabały, w której urodził się słynny muzykant, gawędziarz i myśliwy. W 1903 roku w centrum Zakopanego odsłonięto wspólny pomnik Sabały i Chałubińskiego według projektu Stanisława Witkiewicza.
Na podstawie: Z. Radwańska-Paryska, W. H. Paryski "Wielka encyklopedia tatrzańska"
Portret: Walery Eljasz-Radzikowski
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.