1873-01-23     1944-11-02

Karol Irzykowski

Pochodził z zubożałej rodziny szlacheckiej. Urodził się 23 stycznia 1873 roku w Błażkowej na Podkarpaciu, w folwarku Jasiony, który to majątek stanie się jedną ze scenerii powieści Irzykowskiego "Pałuba". Pierwsze, niezachowane wprawki literackie pochodzą z czasów gimnazjum, do którego uczęszczał w Brzeżanach. W 1887 roku wraz z matką przeprowadził się do Lwowa. Przezywany przez kolegów "filozofem", zaczął się wtedy poważnie zastanawiać nad karierą literata. W 1889 roku zdał maturę i rozpoczął studia germanistyczne na Wydziale Filozoficznym C.K. Uniwersytetu im. Cesarza Franciszka we Lwowie. W 1891 roku rozpoczął pisanie dziennika, który prowadzić będzie, z przerwami, właściwie do końca życia. Wtedy też zaangażował się w prowadzone w ramach Czytelni Akademickiej koło szachowe.

Szachy były jedną z największych pasji Irzykowskiego – na szachownicy rozgrywa się jego wczesny, oryginalny dramat "Zwycięstwo", w którym zdarzenia uporządkowane są w oparciu o partię rozegraną na turnieju w Hastings w 1895 roku (1897), poświęcił mu także esej "Futuryzm a szachy" z 1921 roku.

Studiów nie udało mu się ukończyć z powodu trudnej sytuacji finansowej, uzyskał jedynie absolutorium. Przez kilka lat uczył niemieckiego w szkole (było to dla niego trudne przez wzgląd na uporczywe jąkanie), rozpoczął też pracę dziennikarską. W 1908 roku przeprowadził się do Krakowa, gdzie pracował w Cesarsko-Królewskim Biurze Korespondencyjnym oraz w redakcji dziennika "Nowa Reforma". Do Warszawy przyjechał po I wojnie światowej, zatrudnił się w Sejmie jako kierownik biura stenograficzno-sprawozdawczego.

Choć więc Irzykowski nie żył z literatury, współpracował z wieloma czasopismami o różnorodnym charakterze i faworyzującymi odmienne frakcje polityczne, takimi jak "Skamander", "Wiadomości Literackie", "Robotnik". Współredagował "Europę", prowadził dział teatralny w "Roczniku Literackim", pisywał w "Pionie" i "Prosto z Mostu", udzielał się także w Polskim Radiu. W 1933 roku został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski przez prezydenta Ignacego Mościckiego za "zasługi na polu krytyki literackiej i literatury".

W swojej twórczości Irzykowski silnie wiązał twórczość i krytykę literacką, które były dla niego przenikającymi się rzeczywistościami, częściami jednego procesu tworzenia i poznania. Swoją pierwszą powieść "Pałuba" określał "powieścią z przypisami". W sensie formalnym oznacza to, że na książkę składały się powieść i opowiadanie, a także ich metaliterackie opracowanie: "Uwagi do Pałuby", "Wyjaśnienie Snów Marii Dunin i ich związek z Pałubą", "Szaniec Pałuby". Powieść, rozgrywająca się jednocześnie w warstwie zdarzeń i refleksji o zdarzeniach, zawierając analizy procesów poznawczych człowieka, roli nieświadomości i marzeń sennych, antycypowała myśl Zygmunta Freuda.

W 1906 roku ukazały się "Nowele", z których część utrzymana jest w mrocznym, gotyckim klimacie utworów E.T.A. Hoffmana czy Edgara Allana Poe. Utwory o charakterze fantastycznym znalazły się także w zbiorze "Spod ciemnej gwiazdy" (1922). Fantastyka leżała zresztą również w kręgu jego szerokich zainteresowań krytycznoliterackich.

W 1906 roku ukazały się "Nowele", z których część utrzymana jest w mrocznym, gotyckim klimacie utworów E.T.A. Hoffmana czy Edgara Allana Poe. Utwory o charakterze fantastycznym znalazły się także w zbiorze "Spod ciemnej gwiazdy" (1922). Fantastyka leżała zresztą również w kręgu szerokich zainteresowań krytycznoliterackich.

Niezwykle ważną w bibliografii Irzykowskiego pozycją jest "Dziesiąta muza: zagadnienia estetyczne kina" (1924), książka pionierska nie tylko w piśmiennictwie polskim, bo skupiająca się na analizie nowego, filmowego medium, którego język i estetykę uznaje autor za odrębną i swoistą. Z książki tej pochodzi słynna definicja: kino "jest to widzialność obcowania człowieka z materią".

Kiedy wybuchła wojna, mieszkał na Kolonii Staszica, która została zbombardowana – jego mieszkanie spłonęło doszczętnie wraz z gromadzoną przez lata biblioteką. W czasie powstania warszawskiego został ranny w nogę i umieszczony najpierw w szpitalu w Milanówku, później – w Żyrardowie, gdzie zmarł w wyniku zakażenia i osłabienia organizmu 2 listopada 1944 roku.