1882-01-15     1958-03-23

Florian Znaniecki

Florian Witold Znaniecki żył w latach 1882 - 1958, był filozofem i socjologiem oraz jednym z głównych przedstawicieli prądu w socjologii, nazwanego socjologią humanistyczną. Uznawany za „łącznika” między polską i światową socjologią oraz wychowawcę wielu wybitnych badaczy społecznych.

Florian Znaniecki urodził się w 1882 r. w Świątnikach niedaleko Brześcia Kujawskiego, zmarł w 1958 r. w Urbana-Champaign (Illinois, USA). Socjolog, psycholog społeczny i filozof. Studiował w Genewie, Zurychu, Paryżu, Krakowie i Warszawie. Jego wykładowcami byli m.in. Abroteles Eleftheropoulos, Émile Durkheim, Lucien Lévy-Bruhl i Fryderyk Rauh, a w Polsce – Maurycy Straszewski, Stefan Pawlicki i Władysław Heinrich. Po studiach współpracował z przedstawicielami lwowsko-warszawskiej szkoły filozoficznej, a także z Edwardem Abramowskim, Stefanem Czarnowskim, Ludwikiem Krzywickim i Władysławem Grabskim. Od 1913 r. prowadził badania wraz z Williamem I. Thomasem pod auspicjami Uniwersytetu w Chicago (od 1917 r. jako wykładowca tamtejszego Wydziału Socjologii), których owocem było wydanie The Polish Peasant in Europe and America (1918-20).

Twórca metody biograficznej w socjologii (organizator pierwszego w świecie konkursu naukowego na autobiografie – życiorysy robotników, 1921) i własnej, oryginalnej teorii, wyprzedzającej w wielu miejscach późniejsze dokonania w socjologii. Założyciel pierwszej w Poznaniu i w Polsce socjologii akademickiej (1920), inicjator powstania „Przeglądu Socjologicznego” (1930), integrator polskiego środowiska naukowego ze światowym ruchem socjologicznym. Profesor Uniwersytetu Poznańskiego i University of Illinois, przewodniczący Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego (1953-54). Twórca szkoły socjologicznej zwanej w świecie „polską”, a w Polsce – „poznańską”. Za przedstawicieli tej szkoły uważa się m.in. Józefa Chałasińskiego, Franciszka Mirka, Jerzego Piotrowskiego, Tadeusza Szczurkiewicza, Zygmunta Dulczewskiego, Ludwikę Dobrzyńską-Rybicką, a także Theodora Abla.

Wśród poznańskich współpracowników F. Znanieckiego wymienić trzeba również wybitnego prawnika, filozofa i socjologa, Czesława Znamierowskiego, a wśród jego uczniów – Jana Szczepańskiego, późniejszego przewodniczącego Międzynarodowego Stowarzyszenia Socjologicznego (ISA), Jerzego Zubrzyckiego, profesora Uniwersytetu w Canberze, twórcy koncepcji wielokulturowości w Australii, Stanisława Andrzejewskiego (Andreskiego), profesora Uniwersytetu w Reading, Stefana Golachowskiego, profesora Uniwersytetu Wrocławskiego, geografa społecznego i znawcę Śląska Opolskiego, Stanisława Kowalskiego, pedagoga, profesora Uniwersytetu Poznańskiego czy Helenę Miller-Csorbę z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Do socjologów amerykańskich należących do młodszego od F. Znanieckiego pokolenia, którzy pozostawali pod dużym wpływem jego prac i kontaktów z nim, należeli między innymi Robert Bierstedt i Max Kaplan.

Pośród najważniejszych prac F. Znanieckiego, publikowanych w różnych językach, warto wymienić następujące tytuły: Rzeczywistość kulturowa (oryg. Cultural Reality, 1919), Upadek cywilizacji zachodniej (1921), Wstęp do socjologii (1922), Socjologia wychowania (t. 1: 1928, t. 2: 1930), Miasto w świadomości jego obywateli (1931), Metoda socjologii (oryg. The Method of Sociology, 1934), Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości (1934), Społeczne role uczonych (oryg. The Social Role of the Man of Knowledge, 1940), Nauki o kulturze (oryg. Cultural Sciences. Their Origin Development, 1952), Współczesne narody (oryg. Modern Nationalities, 1952), Relacje społeczne i role społeczne. Nieukończona socjologia systematyczna (oryg. Social Relations and Social Roles: The Unfinished Systematic Sociology, 1965).

Biogram poszerzony

Florian Znaniecki urodził się dnia 15 stycznia 1882 r. w Świątnikach (powiat wrocławski). Wstąpił na studia w 1902 roku (na Uniwersytet Warszawski), skąd w 1903 roku został usunięty z powodu udziału w proteście przeciwko ograniczaniu akademickich swobód. W latach od 1904 do 1909 roku przebywał on na obczyźnie: we Francji, Szwajcarii i Algerii, gdzie studiował na kierunku filozofii i socjologii w Zurychu, Genewie i Paryżu, spotykając się tam z takimi osobistościami jak H. Bergson czy E. Durkheim; w 1910 roku obronił swoją pracę doktorską na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie.

W roku 1914 Znaniecki wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie od 1917 do 1919 roku wyprowadził swoje wykłady na uniwersytecie w Chicago. W latach 1920 - 1939 odbywał profesurę na uniwersytecie w Poznaniu, między rokiem 1940 a 1950 pracował na University of Illinois w Urbana, od 1953 roku przez 12 miesięcy był przewodniczącym Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego. Znaniecki ponadto otworzył Instytut Socjologiczny w Poznaniu w 1921 roku oraz założył w 1930 roku czasopismo Przegląd Socjologiczny.

Florian Znaniecki, jako pierwszy stworzył i zastosował w dziedzinie socjologii metodę badania dokumentów osobistych, polegającą gromadzeniu danych dotyczących życia społecznego z takich źródeł jak autobiografie, pamiętniki czy listy. Do jego zainteresowań należały również zagadnienia koncentrujące się wokół przyczyn upadku cywilizacji zachodniej. Swój światopogląd określił mianem "kulturalizmu" podkreślając, iż na otaczającą nas rzeczywistość składa się wiele różnych porządków, wśród których wymienić można nie tylko te fizyczno - przyrodnicze, lecz również porządek psychiczny, społeczny czy idealny. Stworzył on zasadę współczynnika humanistycznego, według której to wszelkie zjawiska społeczne powinny być traktowane w kategoriach przedmiotu czyichś czynności, tak więc badacz miał spostrzegać badaną rzeczywistość przez pryzmat jej uczestników, nie zaś z punktu widzenia jakiegoś założonego absolutu. Działalność badawcza Znanieckiego obfitowała w socjologiczne badania procesu wychowania (który to traktował on w kategoriach procesu społecznego) wraz z jego szerokimi społecznymi uwarunkowaniami (poglądy dotyczące tej kwestii zawarte zostały między innymi w książce pt. "Socjologia wychowania").

Na gruncie polskiej literatury pedagogicznej, po raz pierwszy wychowanie ujęte zostało w ramy procesu społecznego właśnie dzięki socjologii wychowania, która stanowiła pierwszy systematyczny traktat socjologiczny i wskazała na szerokie społeczne uwarunkowania tego procesu. Niezwykle ważną kwestią był również poruszony przez socjologię wychowania problem, ukazujący złożoność sukcesu wychowawczego, który zależny był nie tylko od nauczyciela i wychowawcy, lecz również wielu innych zjawisk społecznych. Analiza wychowania wraz z jego uwarunkowaniami Floriana Znanieckiego stanowiła jednocześnie zastosowanie jego ogólnej teorii socjologicznej.

Socjologia wychowania Znanieckiego stanowiła próbę weryfikacji oraz użyteczności systemu nauk w analizie procesów społecznych z jednej dziedziny, ponadto pozwalała ona na - innowacyjne wówczas - ujmowanie zjawisk oraz procesu wychowania oraz na analizę ukazującą pewne mechanizmy zachodzące społeczeństwie oraz w relacjach: wychowawca - wychowanek. Pierwszy tom zawiera dokonaną przez Znanieckiego charakterystykę środowiska wychowawczego oraz szeroką i dogłębną analizę społecznego procesu wychowania, co stanowi podstawę dla tomu drugiego, zawierającego koncepcję wychowania Floriana Znanieckiego.

Znaniecki wykorzystuje koncepcję systemu społecznego, gdzie podstawowe układy społeczne traktuje jako systemy; wśród podstawowych rodzajów "układów zamkniętych" (czyli dzisiejszych systemów społecznych, a więc wyodrębnionych i wewnętrznie spójnych układów elementów składowych, mających pewną wewnętrzną strukturę oraz całościowe funkcje) wymienia on: czyny i stosunki społeczne, osobowości i grupy społeczne. Znaniecki do grup społecznych zalicza zarówno społeczeństwa o państwowym, narodowym, klasowym czy kościelnym charakterze, lecz rodzinę, związki zawodowe, zrzeszenia i stowarzyszenia. Według autora, proces wychowania organizowany jest przez starsze pokolenie, które jest stanowi liczne, współistniejące, powiązane oraz wzajemnie zachodzące na siebie grupy społeczne, natomiast funkcją tego procesu jest przygotowanie jednostek do członkostwa, a więc oraz życia w tych grupach.

Środowisko wychowawcze jednostki stanowi pewne oddzielne środowisko społeczne wyznaczone przez grupę dla kandydata na członka tej grupy, który ma do niej wejść po uprzednim przygotowaniu. Do trzech najpowszechniejszych składników środowiska społecznego dojrzewających jednostek Znaniecki zalicza rodziców, otoczenie sąsiedzkie oraz grupy rówieśników. Wszystkie rodzaje grup - terytorialne, genetyczne, religijne, jednorodne, celowe czy też kulturalne - werbując swoich członków muszą brać pod uwagę istnienie i wpływ owych składników (czasami grupy starają się przekształcić ich wpływ na odpowiedni dla swoich wymagań lub w ogóle zastąpić go innym wpływem). Grupy trwałe, dla których niezwykle ważnym jest, aby przyszli członkowie mieli należycie opanowane swoje funkcje społeczne, idą nawet dalej niż kontrola środowiska społecznego przyszłych członków -tworzą one bowiem własne instytucje wychowawcze.

Według Znanieckiego składniki środowiska wychowawczego takie jak rodzina, grupa rówieśników, otoczenie sąsiedzkie, szkoła, nauczyciel oraz instytucje wychowania pośredniego - nie wyczerpują wszystkich składników środowiska wychowawczego, lecz są jedynie najbardziej powszechne.

Dokonując szczegółowej charakterystyki poszczególnych składników środowiska wychowawczego, autor zauważa, iż rola wychowawcza rodziców ulega osłabieniu, a powierzone rodzinie zadania wychowawcze nie dość, że już są ograniczone, to również dalej się kurczą. Zatem podstawowym zadaniem rodziców (biorąc pod uwagę punkt widzenia grupy społecznej) stało się wychowywanie dziecka jedynie w jego pierwszym okresie życia.

Z drugiej strony, Znaniecki podkreśla, iż korzystne warunki, takie jak prawdziwe uczucia panujące w rodzinie, właściwe usposobienie dzieci i pomyślne zewnętrzne czynniki - mogą sprawić, iż ta mała rodzina może rozwijać równie dobrze, o ile nie lepiej niż tradycyjna, gdzie rozwój indywidualny był krępowany przez pewne normy społeczne.

Coraz częściej ma jednak miejsce sytuacja, gdzie stosunek między rodzicami a dziećmi nie jest już stosunkiem wychowawczym, lecz jest to więź ograniczająca się do niezbędnej, podstawowej opieki fizycznej (takiej, jaką matka instynktownie obdarowuje dziecko w jego pierwszych latach życia). Rodzice przestali się stosować do jakichkolwiek zasad i norm dotyczących wychowania, jak również przestali spełniać jakiekolwiek obowiązki wobec swoich dzieci, a wręcz zdają się ignorować ich istnienie. Jedynym sposobem na uratowanie roli rodziców jako wychowawców, było by świadome oraz celowe skupienie się na tej kwestii we wszystkich grupach społecznych (takich jak naród, kościół, szkoła, związki zawodowe, stowarzyszenia filantropijne czy nawet kluby sportowe) . wszystkie te grupy powinny stawiać rodzicom określone cele i zadania wychowawcze a zarazem uczyć ich, w jaki sposób je realizować oraz w razie potrzeby pomagać i kontrolować ich poczynania. Znaniecki zaznacza, iż zadanie społeczne, jakim jest wychowywanie młodego pokolenia jest tak znaczące i jednocześnie trudne, iż nie można pozwolić sobie na marnotrawstwo w postaci wyłączenia, lub niepełnego wykorzystywania jednego ze składników wychowawczych; w szczególności zaś rodziny, stanowiącej podstawowe środowisko dziecka.

Otoczenie sąsiedzkie danej jednostki stanowi ogół osób, z którymi styka się ona bezpośrednio dzięki temu, że znajdują się w fizycznej bliskości jej miejsca zamieszkania i mogą się z nią często spotykać. Fizyczna bliskość nie jest jednak warunkiem koniecznym, co podyktowane jest przypuszczeniem autora, iż rozwój techniki, który już umożliwił słyszenie, a zapewne umożliwi również widzenie - zniesie wszelkie granice. W definicji tej chodzi więc o możliwość dokonywania natychmiastowych interpretacji cudzych ruchów czy słów oraz bezpośredniego reagowania na nie, jednak wraz z rozszerzeniem i rozwojem środków komunikacji - rozszerzeniu ulegnie również samo pojęcie otoczenia sąsiedzkiego. Zdaniem Znanieckiego, otoczenie sąsiedzkie nie stanowi grupy społecznej, a jednostki wchodzące w jego skład należą do wielu różnych grup społecznych; zarówno tych do których kandydują one na uczestników jak i tych, do których nie będą nigdy należeć.

Opinia publiczna według Znanieckiego, to pewien proces, polegający na tym, iż w danym sąsiedztwie wytwarza się oraz utrzymuje określona, wspólna sfera interesujących wszystkich doświadczeń; stanowi ona jeden z najistotniejszych czynników uspołeczniania oraz wychowania. Ta niekwestionowana waga opinii sąsiedzkiej jest rezultatem tego, iż pewne pierwotne dążenia ludzkie odnajdują w niej swój wyraz (np. konformizm, pragnienie wyróżniania się, chęć porozumienia czy harmonii uczuciowej). Każdy człowiek ma w jakimś stopniu pragnienie wyróżniania się lub dążenia do upodabniania się, co spełnić się może właśnie w otoczeniu sąsiedzkim, tak jak i akty represji, fizycznej lub moralnej (np. słowne potępienie). Niedojrzały osobnik naśladuje różne zachowania i postępowanie, jednak według Znanieckiego - przejawia on tendencję do naśladowania osób, których postępowanie reprezentuje niski poziom. Zatem otoczenie sąsiedzkie zarówno może stanowić pozytywny jak i negatywny czynnik wychowawczy, jednak nigdy tak do końce nie da się określić, czy jest ono dla danego człowieka pomocą czy też przeszkodą na drodze jego prawidłowego rozwoju społecznego.

Grupy rówieśników stanowią według Znanieckiego rezultat spontanicznego udziału w nich dzieci i młodzieży; są one jednym ze składników środowiska społecznego, gdzie każdy członek wnosi do nich ze sobą określone wpływy, które wywiera na nim jego rodzina, otoczenie sąsiedzkie starszych oraz różne instytucje wychowawcze. Dzieci i młodzież są w pewnych okresach wieku oraz pod pewnymi względami podobne, a większość instytucji, które można znaleźć w grupach dzieci, stanowią rezultat naśladowania przez nie instytucji ze świata dorosłych, często o fikcyjnym charakterze - dzieci ,,bawią się" w takie formy życia społecznego, jakie mogą one zaobserwować u dorosłych.

Jedną z bardziej charakterystycznych cech grup dzieci i młodzieży stanowi właściwa ich wiekowi, żądza nowych doświadczeń (doświadczeń we wszelkich możliwych dziedzinach, wyróżnionych przez ich zainteresowania). Znaczenie tego rodzaju grup dla procesu wychowania w głównej mierze zależy od tego, w jakim stopniu wpływają one na proces "urabiania" swoich członków pod względem społecznym oraz przygotowania ich do uczestnictwa w grupach dojrzałych.

Kwestią bezsporną jest, iż wpływ grup rówieśników na osobowość jednostki jest ogromny, jak również (w pewnym zakresie) niezbędny. We wszystkich innych grupach, dojrzewający osobnik zajmuje zawsze pozycję osoby podporządkowanej, natomiast grupa rówieśników daje mu możliwość występowania w roli równoprawnego członka, z którym pozostali członkowie grupy liczą się nie tylko jako z przedmiotem swego działania, lecz również jako z podmiotem społecznym. Właśnie w tych grupach, jednostka nabiera zarówno umiejętności przewodzenia innym, jak i umiejętność dobrowolnego podporządkowania się wybranemu (a nie narzuconemu) przywódcy. Również tutaj jednostka uczy się samorzutnie ustanawiać reguły postępowania, zarówno dla siebie jak i innych, oraz poddawać się regułom wspólnie ustanowionym. Ponadto uświadamia sobie, iż jedno postępowanie jest społecznie pożądane, natomiast inne - niepożądane, przy czym nie odbywa się to na zasadzie decyzji starszych, lecz na drodze pojawiania się podobnej reakcji pozytywnej lub negatywnej (u innych członków grupy oraz niej samej) w przypadku zgodnych lub niezgodnych zachowań z przyjętymi warunkami społecznego współżycia. W grupach rówieśniczych, poleganie i oczekiwanie pomocy ze strony starszych zanika na rzecz polegania na własnych siłach, natomiast postawy służalcze czy pochlebcze - stanowią przedmiot szyderstw i pogardy ze strony rówieśników.

Wszystkie dotychczas wymienione oraz omówione składniki środowiska wychowawczego, wywierają swój wychowawczy wpływ na młode pokolenie bez planowania tej działalności; a więc nie stawiają oni sobie świadomych celów pedagogicznych oraz nie dobierają środków dla ich urzeczywistniania. Zatem, przejawiana przez te środowiska wychowawcze funkcja społeczna wychowania nie stanowi rezultatu pewnej refleksji, lecz przejawia się w ich spontanicznym działaniu. Znaniecki określa więc tego rodzaju oddziaływanie środowiska na jednostki samorzutnym wychowaniem społecznym, którego wychowawcze rezultaty mają niewątpliwą wartość, lecz przychodzą w sposób niezamierzony, wytwarzając określone przyzwyczajenia oraz wywołując konieczność podporządkowania się pewnym normom.

Przeprowadzona przez autora analiza znaczenia roli nauczyciela w procesie wychowania, przyniosła krytycznie spojrzenie na tę kwestię; dawniejsi, pierwotni nauczyciele, w postaci znachora, wojownika, rzemieślnika, prawnika czy rolnika - przysposabiali swoich uczniów (praktykantów) do funkcji, jakie oni sami wykonywali. Współczesny nauczyciel natomiast jest najczęściej jedynie specjalistą, a więc praktycznie nie spełnia funkcji zawodowych, do których przystosowuje swoich uczniów.

Znaniecki zaznacza, iż styczność ucznia z nauczycielem jest w obecnych czasach bardzo ograniczona, zarówno rzeczowo jak i czasowo, a przeważająca część ich osobowości zupełnie nie bierze udziału w tym stosunku społecznym. Dzisiejsi uczniowie znaczną część życia spędzają poza jakimkolwiek wpływem ze strony nauczyciela, a środowiskach, o których nauczyciel zazwyczaj wie bardzo mało lub w ogóle. Z kolei działalność nauczycieli ograniczona jest do realizacji określonego programu rzeczowego, najczęściej jedynie z zakresu pewnej dziedziny wiedzy (teoretycznej lub praktycznej), a więc do określonego, specjalnego "przedmiotu".

Znaniecki, tak jak do nauczyciela, tak i do szkoły odnosi się bardzo krytycznie; uważał on, iż szkoła jest odizolowana od życia społeczeństwa, co przejawia się w oderwaniu jej treści nauczania od rzeczywistości i problemów życia codziennego. Same czynności szkolne oceniał on bardzo surowo, uważając, iż odseparowanie szkoły od społeczeństwa, które wyraża się w charakterze przekazywanych przez nią doświadczeń oraz czynności będących treścią społeczną szkoły - są głównymi źródłami jej małej skuteczności na polu wychowawczym. Rozwiązaniem tej błędnej sytuacji według Znanieckigo miało być poszerzenie udziału młodego pokolenia w realnym życiu dorosłych, gdyż szkoła odizolowana od życia dorosłych, nie tylko jest społecznie nieefektywna, lecz również stanowi czynnik hamujący prawidłowy rozwój jednostki. Autor zauważa, iż późniejsze niepowodzenia w życiu wzorowych uczniów wynikają właśnie z faktu, iż szkoła jest niejako cieplarnią, której cieplarniana atmosfera nie przygotowuje do życia na otwartym powietrzu.

Omawiane dotychczas składniki środowiska wychowawczego wyróżniał bezpośredni charakter ich oddziaływania na wychowanka, natomiast Znaniecki zaznacza, iż na proces wychowania wpływają również oddziaływania szerszego świata, które nie odbywa się na drodze osobistego porozumienia, lecz poprzez oddziaływanie pewnych symboli rzeczowych , takich jak: pismo, druk, obrazy, teatr, telegraf, telefon, radio, kino.

Rozwój owych styczności pośrednich prowadzi do przenikania wpływów z zewnątrz, w których to autor dostrzega zarówno pozytywne elementy, wspomagające na przykład proces samokształcenia, jak i zagrożenie, ponieważ te nowatorskie formy porozumiewania się pośredniego bardzo łatwo docierają również do jednostek nieprzygotowanych oraz niewyszkolonych w ich odbiorze, co przyczynia się do powstawania trudności wychowawczych o zupełnie nowym charakterze.

Obok szczegółowej analizy środowiska wychowawczego, Znaniecki porusza również kwestię innych wpływów oddziałujących na jednostkę, przedstawiając swoją koncepcję stosunków społecznych oraz wychowawczych. Ponadto dokonuje opisu obowiązków społecznych wobec grupy oraz określa i poddaje analizie pewne fizyczne typy wychowanków, stanowiące jeden z wpływów na proces wychowania.

Autor wyróżnił dwa podstawowe zadania społeczne wychowania: zlikwidowanie czynnego i biernego antagonizmu grupowego poprzez dążenie do styczności z innymi grupami oraz działanie na ich korzyść wzbudzenie, rozwinięcie i utrwalenie w każdym osobniku zarodka twórczych uzdolnień, jaki ze sobą przynosi oraz nauczenie, wyrażania swoich dążności twórczych poprzez solidarną współpracę z innymi osobami, w celu realizacji wspólnych ideałów Realizacja owych założeń wymaga według Znanieckiego spełnienia określonych warunków; antagonizmy międzygrupowe są nie tylko sprzeczne ze społecznym dobrem wszystkich grup, lecz również, tak naprawdę - z dobrem każdej z grup. Autor przytacza przykłady pewnych grup prężnie rozwijających się społecznie właśnie dzięki postawieniu sobie określonych zadań kulturalnych. Zatem bynajmniej nie jest koniecznym zajmowanie przez grupę społeczną wrogich stanowisk względem innych grup a nawet postaw obojętności i odosobnienia, gdyż wychowywanie swoich członków w całkowitym podporządkowaniu jej egoistycznym interesom, na dłuższą metę grupie nie służy. Każda grupa ma możliwość trwania i rozwijania się, przy podporządkowaniu swoich korzyści dobru innych grup. Właśnie w takim działaniu grupy powinny widzieć swoją odrębność; poprzez narzucanie altruistycznych ideałów swoim członkom, jako swoich wyłącznych treści społecznych.

Zasada szerokiej łączności każdej z grup z innymi grupami oraz bezinteresownej służby ich dobru, może w pierwszej chwili wydawać się utopią równą wymaganiu od wszystkich ludzi powszechnej miłości i poświęcenia, jednak w rzeczywistości jest ona możliwa do realizacji, z racji tego, iż nie wymaga aż takiego altruizmu od pojedynczych członków grupy, jakiego wymaga osobista działalność altruistyczna.

Według Znanieckiego, aktualny układ grup społecznych powinien zostać radykalnie zmieniony, gdyż tylko wtedy mogą zniknąć wszelkie konflikty międzygrupowe. Te zmiany powinny pójść w takim kierunku, aby grupy o sprzecznych interesach zostały zastąpione przez grupy o interesach zgodnych ze sobą, lub też aby same podjęły zadania, które wymagają wzajemnego wsparcia i pomocy. Jest nie tylko możliwym, ale wręcz koniecznym, by cały wewnętrzny układ oraz zbiorowe zadania grup narodowych zostały poddane radykalnym zmianom. Naród stanowi grupę opartą na wspólnej kulturze duchowej, której to wspólność nie jest zależna od wyznaczonych granic terytorialnych oraz jakiegokolwiek przymusu.

Zdaniem Znanieckiego, pomijając kwestię rozrostu potęgi narodowej odgrywającego się kosztem innych narodów, lub też kwestię obrony przed innymi narodami, które dążą do osłabienia lub zwalczenia tego narodu - państwo nie tyle jest zbytecznym, co szkodliwym czynnikiem dla życia narodowego, ponieważ odciąga naród od jego właściwych zadań.

Z uwagi na to, iż przedmiot działalności wychowawczej stanowi jednostka społeczna, która jest powiązana z wieloma różnymi układami społecznymi - wychowawca powinien kształtować nie wyizolowaną osobowość, ale swoiste układy społeczne. Znaniecki bardzo mocno podkreśla, iż wychowanek nie może być tylko biernym przedmiotem oddziaływań wychowawcy, lecz powinien być w tym stosunku wychowawczym aktywnym partnerem. Najwyższą wartością wychowanka jest jego indywidualność, zatem nie może on się stać "sztucznym wytworem innych ludzi", ponieważ osiągnięcie najwyższego rozwoju indywidualności jest możliwe nie dzięki wychowaniu, a poprzez samokształcenie, odbywające się bez kontroli i nadawaniu odpowiedniego kierunku za strony wychowawców. Przygotowanie jednostki do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym musi polegać przede wszystkim na wprawianiu się jej w uczestniczeniu w określonych dążeniach zbiorowych, a których realizacja może przynieść nie tylko korzyści osobnikom podzielającym te dążenia i nie tyle grupie z nich złożonej, ale również i innym jednostkom, znajdującym się poza obrębem tego zrzeszenia.

Znaniecki uważa, iż każdy członek grupy: powinien chcieć oraz umieć przybrać twórczą postawę (nawet w ograniczonym oraz specjalnym zakresie), powinien chcieć oraz umieć współdziałać z innymi osobami o twórczej postawie, musi umieć przystosowywać własne zadania do zadań innych osób, powinien dobrowolnie podporządkować się kierownictwu grupy, musi nie tylko być zdolnym do współdziałania z innym osobami w tworzeniu określonych rzeczy pod danym kierownictwem, lecz powinien on również umieć kierować twórczością innych.

Zatem, organizacja grupy opiera się w całości na indywidualnych członkach grupy, którzy zdolni się do tworzenia, współdziałania, podporządkowania się przodownikom jak i do przodowania.

Znaniecki poświęca również wiele uwagi wychowaniu fizycznemu, odnoszącemu się do fizycznej strony człowieka, jak również wychowaniu w zakresie szeroko rozumianej higieny, ochronie środowiska (według autora - higiena środowiska), obyczajowości oraz estetyce. Ponadto, autor zaznacza konieczność prowadzenia zajęć z zakresu szeroko rozumianego wychowania seksualnego oraz przygotowania do życia w rodzinie. Równie istotnym jest także wychowanie sportowe. Konkluzją może być fakt, iż w końcu wszystkie te dziedziny wzajemnie się przeplatają i uzupełniają, wpływając na harmonijny przebieg rozwoju młodego człowieka.