1907-01-02     1997-03-30

TADEUSZ ŻENCZYKOWSKI- ZAWADZKI

Tadeusz Żenczykowski. Prawnik, działacz polityczny i publicysta. Jego biografią obdzielić można by kilka osób. - w latach okupacji ofiarnie pracował w Biurze Informacji i Propagandy Armii Krajowej, a po wojnie kontynuował misję w Radiu Wolna Europa. Całe życie poświęcił służbie Polsce, za co został nagrodzony najwyższym polskim odznaczeniem - Orderem Orła Białego.

W schyłkowym okresie PRL status bestsellera w ramach drugiego obiegu wydawniczego posiadała książka obnażająca kulisy instalowania komunistycznej władzy w Polsce w 1944 r. i represje temu procesowi towarzyszące. Dla wielu młodych Polaków wkraczających w dorosłe życie opublikowana w 1987 r. "Polska Lubelska 1944" była obowiązkową lekturą, w sposób jednoznaczny zadającą kłam treściom głoszonym na lekcjach historii. Autorem tej demaskatorskiej pracy był wiekowy już wtedy Tadeusz Żenczykowski, zatroskany o spuściznę szarganego przez lata dobrego imienia Armii Krajowej i Polskiego Państwa Podziemnego.

Tadeusz Żenczykowski ( ps. „Kania”, „Kowalik”, przybrane nazwisko Tadeusz Zawadzki) urodził się 2 stycznia 1907 r. w Warszawie pozostającej wówczas w granicach zaboru rosyjskiego. Podczas I wojny światowej, po zajęciu jej przez Niemców, wraz z rodziną wyjechał w głąb imperium rosyjskiego. Tam w mieście Orzeł kontynuował naukę oraz wstąpił do harcerstwa. Do Warszawy wraz z rodziną powrócił w listopadzie 1918 r. Dwa lata później po raz pierwszy zetknął się z marszałkiem Józefem Piłsudskim. Spotkanie to na całe życie ukształtowało go politycznie i sprawiło, że fascynacja osobą marszałka stała się niezmiennym elementem jego światopoglądu politycznego. Wyrazem tego było m.in. antyendeckie nastawienie i ogromna wiara w słuszność poczynań marszałka. Przekonanie to towarzyszyło Żenczykowskiemu-Zawadzkiemu zresztą do końca życia i stanowi rys charakterystyczny dla środowiska jego politycznych spadkobierców, którzy w Piłsudskim dostrzegali „autorytet moralny”. Był on uznawany przez swoich zwolenników za „strażnika państwa, źródło jego siły i władzy”.

Ważnym etapem „politycznego dojrzewania” T. Żenczykowskiego było rozpoczęcie w 1923 r. działalności w Związku Strzeleckim. Podczas przewrotu majowego Żenczykowski popierał Piłsudskiego. Od 1922 r. był członkiem Związku Strzeleckiego, następnie jednym z przywódców Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej. W organizacji tej dał się poznać jako rzutki organizator, autor i redaktor prasy propagandowej, w pełni akceptujący politykę sanacji.

W 1927 r. ukończył Szkołę Nauk Politycznych w Warszawie, a w 1930 r. Wydział Prawa na Uniwersytecie Warszawskim. W latach trzydziestych XX w. odbył też służbę wojskową. Rozpoczynając ją, zainicjował w 1931 r. wydawanie „Podchorążaka”, który dwa lata później stał się już „oficjalnym czasopismem wojskowym”. W 1933 r. Żenczykowski objął też stanowisko redaktora naczelnego „Strzelca”. Przepustką do świata wielkiej polityki okazało się dla Żenczykowskiego przystąpienie do zawiązanego w 1937 r. Obozu Zjednoczenia Narodowego. Po pewnym czasie został szefem jego propagandy, przy czym początkowo negatywnie oceniał jego deklarację programową, jak również podjęcie przez to środowisko rozmów z przedstawicielami Ruchu Narodowo-Radykalnego „Falanga”.

Pracował w Ministerstwie Sprawiedliwości i w Ministerstwie Skarbu. Od listopada 1938 r. był posłem na Sejm V kadencji z listy Obozu Zjednoczenia Narodowego.

Wyrazem patriotyzmu i gotowości do poświęceń Żenczykowskiego jest jego działalność w okresie II wojny światowej. We wrześniu 1939 r. walczył w obronie Warszawy. Dowodząc plutonem po kapitulacji stolicy, trafił z żołnierzami do niewoli. Szybko jednak z niej uciekł, rozpoczynając najbardziej chwalebny okres w swoim życiu, czyli działalność konspiracyjną w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego.

W tym czasie został organizatorem i przewodniczącym konspiracyjnego Związku Odbudowy Rzeczypospolitej (ZOR). Od 1940 r. pracował w Biurze Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ/AK. Kierował Akcją „N” niezwykle ważną dla destrukcyjnego oddziaływania na nastroje niemieckiej administracji i wojska. Od 1943 r. był kierownikiem Podwydziału „Antyk”, zajmującego się propagandą antykomunistyczną w szeregach Armii Krajowej jak i w całym społeczeństwie polskim, które zmęczone długotrwałą wojną, coraz bardziej ulegało wpływom sowieckiej propagandy. W październiku 1943 r. wszedł w skład Społecznego Komitetu Antykomunistycznego (SKA), powołanego przez Krajową Reprezentację Polityczną. Jednym z efektów jego pracy było rozpropagowanie hasła wykorzystywanego w propagandzie ulicznej „PPR — zdrajcy, PPR — wróg, PPR — płatne pachołki Rosji”. Hasło to — niezwykle wymowne w swej prostocie — przez lata i po pewnej modyfikacji stosowane było przez politycznych przeciwników rządów komunistycznych w Polsce.

Uczestnik powstania warszawskiego, pełnił wtedy funkcję szefa Wydziału Propagandy AK. Po upadku powstania znalazł się w niewoli niemieckiej.

Po uwolnieniu w lutym 1945 r. powrócił do kraju i kontynuował działalność w ZOR. Był redaktorem konspiracyjnego pisma antykomunistycznego "Głos Wolności". W listopadzie 1945 r. przekonany o rosnącym zagrożeniu aresztowaniem przez Sowietów, wyjechał z Polski.

Aktywnie działał w organizacjach kombatanckich w Wielkiej Brytanii. Zaangażował się też w działalność polityczną, wstępując do Polskiego Ruchu Wolnościowego „Niepodległość i Demokracja”. W ramach zimnej wojny emigracyjna Rada Polityczna (w jej strukturze Żenczykowski pełnił funkcję kierowniczą) zdecydowała się na podjęcie współpracy wywiadowczej z amerykańskimi i brytyjskimi służbami specjalnymi. Zakończyła się ona fiaskiem — wysyłani do kraju kurierzy trafili w ręce bezpieki, a przesyłane do Polski pieniądze, sprzęt i informacje również były przez nią przechwytywane. Na początku 1952 r. komuniści zakończyli tę mistyfikację, kompromitując CIA i zarazem środowisko emigracyjne. Na emigracji uznano T. Żenczykowskiego-Zawadzkiego za jedną z osób odpowiedzialnych za tę porażkę, zwaną aferą Bergu. Do końca życia Żenczykowski przeżywał to niezwykle boleśnie.

Pracował w redakcji "Dziennika Polskiego” i "Dziennika Żołnierza” w Londynie. Należał do Rady Powierników Polskiej Fundacji Kulturalnej w Londynie, tam też był współorganizatorem Studium Polski Podziemnej. W 1954 r. Żenczykowski opuścił Londyn i podjął pracę w Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa — z czasem został zastępcą jej dyrektora, Jana Nowaka-Jeziorańskiego. Tutaj zajmował się sprawami kraju, stając się jednym z najgroźniejszych wrogów komunistycznej władzy.

Po przejściu na emeryturę i powrocie do Londynu w 1972 r. Żenczykowski dał się poznać jako pracowity i kompetentny publicysta oraz historyk. Za swoje zasługi został odznaczony: Orderem Orła Białego, Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Złotym i Srebrnym Krzyżem Zasługi, Srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militari, Medalem Polonia Mater Nostra Est.

Autor wielu prac opisujących wojenne dzieje Polski. Wybrane publikacje: Generał Grot. U kresu walki (1983); Polska lubelska 1944 (1987, wyd. 2 – 1990); Samotny bój Warszawy. Pisma historyczne (2005); Dramatyczny rok 1945 (1981, wyd. 2 – 2005); Od Genewy do Jałty. Rozmowy radiowe, (współautor, 1991); Dwa komitety 1920 1944. Polska w planach Lenina i Stalina (1983). Na łamach „Zeszytów Historycznych” opublikował siedem tekstów.

Zmarł 30 marca 1997 r. w Londynie