Ks. Robert Czarnowski, dr teologii w zakresie historii Kościoła. Od 2014 r. Sekretarz Polskiej Misji Katolickiej we Francji oraz Dyrektor Archiwum PMK i Biblioteki w Seminarium Polskim w Paryżu.
W 1999 r. uzyskał tytuł magistra teologii ogólnej w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Następnie ukończył studia podyplomowe w zakresie Integracji Europejskiej (Uniwersytet Warszawski), dydaktyki katechezy (Uniwersytet Warmińsko – Mazurski w Olsztynie) oraz teologii praktycznej (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie). W latach 2004 - 2013 odbył studia specjalistyczne w Rzymie w zakresie: historii cywilizacji chrześcijańskiej (Università Europea), archiwistyki (La Scuola Vaticana di Paleografia, Diplomatica e Archivistica), dóbr kultury kościelnej (Pontificia Università Gregoriana), bibliotekoznawstwa (La Scuola Vaticana di Biblioteconomia), dydaktyki ogólnej i muzealnej (Università degli studi Roma Tre), uwieńczone uzyskaniem tytułu doktora teologii w zakresie historii Kościoła w Pontificia Università della Santa Croce w Rzymie. Stypendysta niemieckiej fundacji Renovabis, amerykańskiej Catholic League oraz United States Conference of Catholic Bishops.
W 1918 r. po odzyskaniu przez Polskę niepodległości sytuacja na arenie międzynarodowej uległa dużej zmianie. Francja potrzebowała rąk do pracy, głównie w kopalniach, toteż szukała ich w wielu miejscach, również w niedawno odrodzonej Polsce. Nastąpiła wówczas wielka fala emigracji, szczególnie po podpisaniu konwencji pomiędzy Polską a Francją w 1919 r. Polscy robotnicy i górnicy licznie przybywający do Francji poszukiwali możliwości godnego życia. Miało to duże znaczenie dla północnej Francji - powstało tam wtedy wiele ośrodków polonijnych. Zrodziła się także potrzeba polskiego duszpasterstwa.
Episkopat Polski wykazał zatroskanie i starał się rozwiązać problemy emigracji Polaków we Francji. Prymas Polski kard. Edmund Dalbor zorganizował opiekę duszpasterską nad polskimi uchodźcami. Biskupi polscy starali się tworzyć polonijne ośrodki duszpasterskie. Na czoło tej emigracyjnej pracy duszpasterskiej wysuwali się arcybiskupi gnieźnieńscy i poznańscy, którzy stali się odpowiedzialni za opiekę duszpasterską emigrujących Polaków.
Skłania to do głębszej refleksji i pobudza do wieloaspektowych studiów, przede wszystkim zaś studiów o charakterze historycznym i socjologicznym. Jak ukształtowały się te ośrodki? Jacy ludzie je tworzyli? Jakim czynnikom i jakim okolicznościom zawdzięczały one swoją żywotność? Jakie wartości i cele kultywowały? Jakie etapy rozwoju przechodziły? W jakim kierunku ewoluowały? Jakie czynniki wewnętrzne i zewnętrzne wyznaczyły ich obecną postać?
Analiza ta zostanie oparta głównie na dokumentacji źródłowej znajdującej się w Archiwum Polskiej Misji Katolickiej we Francji. Wieloraka działalność Misji, na przestrzeni jej wieloletniego istnienia, wymagała od jej rektorów licznej korespondencji. Dzięki temu powstała obfita dokumentacja archiwalna. Została ona zgromadzona w Zespole 1, nazwanym Archiwum Polskiej Misji Katolickiej.
Istnieje także ogromna, tylko częściowo znana, korespondencja dotycząca duszpasterstwa polskiego, prowadzona w okresie międzywojennym między Polską Misją Katolicką w Paryżu a dyrekcjami kopalń, między tymi ostatnimi a biskupami francuskimi i duszpasterzami polskimi. Te bogate, pochodzące z terenu całej Francji źródła czekają dopiero na opracowanie. Ciekawe są relacje zawarte w czasopismach „L’Etranger Catholique en France” i „Polaku we Francji”. Warta podkreślenia jest także dokumentacja zachowana w archiwach diecezjach Strasbourg, Nancy, Lille, Versailles. Najbogatsza dokumentacja, zawarta w archiwach dyrekcji kopalń na północy Francji, utrzymujących ok. 20 stałych polskich placówek duszpasterskich w okresie międzywojennym i związanych z nimi instytucji, została przekazana pod koniec lat siedemdziesiątych do tworzącego się w Leward koło Douai Centre Historique Minier .
Ważne jest także Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej (akta Prymasa, Protektora emigracji Polskiej we Francji) oraz Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu. Niezwykle cennym materiałem źródłowym są także „Materiały do dziejów Polskiej Misji Katolickiej we Francji”, publikowane w latach 1991-2001 przez o. Bronisława Bernarda Panka, który korzystał z zasobów archiwum Misji w latach 1977-1993 .
Wśród literatury przedmiotu na uwagę zasługują opracowania autorstwa Romana Dzwonkowskiego, do których należy m.in. jego publikacja „Polska opieka religijna we Francji 1909-1939” (Poznań-Warszawa 1988).
Równolegle z procesem tworzenia państwowości polskiej przebiegał proces odbudowy i reorganizacji kościelnych struktur administracyjnych. Pierwsza Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 17 marca 1921 r. nie tworzyła religii państwowej ze względu na liczne mniejszości narodowe i wyznaniowe oraz nie wprowadzała rozdziału Kościoła od państwa. W artykule 114 prawodawca zapisał formułę kompromisową: Wyznanie rzymskokatolickie, będące religią przeważającej większości narodu, zajmuje w Państwie naczelne stanowisko wśród równoprawnych wyznań .
Obok ustawy konstytucyjnej, podstawowym aktem prawnym regulującym sprawy Kościoła katolickiego stał się konkordat ze Stolicą Apostolską, podpisany 10 lutego 1925 r. po siedmiu miesiącach pertraktacji, ratyfikowany przez sejm 26 marca 1925 r. większością 7o głosów .
Nuncjatura apostolska pełniła nie tylko funkcje dyplomatyczne, ale również - na mocy uprawnień Stolicy Apostolskiej - brała udział w życiu Kościoła lokalnego. Niewątpliwie Stolica Apostolska z żywym zainteresowaniem śledziła rozwój sytuacji politycznej na ziemiach polskich. 25 kwietnia 1918 r. Achilles Ratti został oficjalnie mianowany wizytatorem apostolskim dla warszawskiej prowincji kościelnej, tzn. dla terytorium, które pod względem administracji państwowej obejmowało Królestwo Polskiej .
Jednym z ważniejszych nurtów działalności Rattiego, jako wizytatora, a później nuncjusza apostolskiego, były starania o uregulowanie stosunków między państwem a Kościołem. Istniała konieczność przysłania do Warszawy kogoś, kto na miejscu byłby obserwatorem i nadzorcą spraw Kościoła, a jednocześnie swoją obecnością zaznaczyłby, że papież popiera nadal polskie dążenia. Słowem, chodziło o osobę, która udzieliłaby również wsparcia moralnego. W tym właśnie celu, po konsultacji z władzami niemieckimi i komisją papieską, powołano wizytatora apostolskiego. Komisja uznała, że osobą najbardziej pożądaną byłby człowiek wielkiego rozumu, jednocześnie stroniący od wielkiej polityki. Taki ktoś jak Monsignore Achille Ratti, prefekt Biblioteki Watykańskiej .
Zgodnie z konkordatem polskim papież Pius XI, na mocy bulli „Vixdum Poloniae unitas” z 28 października 1925 r., zorganizował ustrój metropolitarny w państwie polskim .
Wkrótce po ogłoszeniu niepodległości powstał problem, kto jest prymasem Polski? Metropolici gnieźnieńscy pełnili ten urząd od 14 marca 1418 r., a metropolici warszawscy posiadali ten tytuł od 1818 r. Kardynał Aleksander Kakowski z Warszawy, za radą nuncjusza Rattiego, zaczął używać tytułu „prymas Królestwa Polskiego” i rozwinął działalność przekraczającą uprawnienia metropolitarne. Kardynał Edmund Dalbor wznowił w 1917 r. swoją działalność jako „prymas Polski” i zaczął zwoływać Konferencję Episkopatu Polski. Zarówno społeczeństwo polskie, jak i hierarchia kościelna wraz ze światem nauki opowiadali się po stronie Gniezna. Kongregacja do Nadzwyczajnych Spraw Kościoła dekretem z 5 lutego 1925 r. zniosła urząd prymasa w Kościele polskim, pozostawiając tytuły prymasa Polski dla Gniezna i prymasa Królestwa Polskiego dla Warszawy oraz przywilej noszenia szat purpurowych dla obu hierarchów .
Episkopat Polski z lat 1918-1939 rozpatrywany w kategoriach socjologicznych, stanowił w zasadzie odzwierciedlenie składu społeczeństwa Drugiej Rzeczypospolitej. Niewątpliwie należał do elity umysłowej kraju, a pod względem etycznym był wzorem dla duchowieństwa i wiernych. Znawca tego zagadnienia, ks. Stanisław Wilk, za podstawę do przeprowadzenia swoich analiz i obliczeń statystycznych przyjął grupę 87 hierarchów, w tym 75 obrządku łacińskiego, 10 obrządku grekokatolickiego oraz po jednym obrządku ormiańskiego i bizantyjsko-słowiańskiego. Wśród hierarchów łacińskich, poza dwoma Litwinami - biskupami: Antonim Karasiem (Karosasem) i Jerzym Bolesławem Matulewiczem (Matulaitisem) oraz Niemcem - biskupem Augustynem Rosentreterem, wszyscy pozostali biskupi byli Polakami .
Biskupi polscy, począwszy od 1919 r., na wszystkich niemal konferencjach wspólnie poszukiwali sposobów zorganizowania duszpasterstwa emigracyjnego. Niestety, mimo licznych uchwał i konkretnych interwencji nie udawało się im tego problemu rozwiązać całościowo i na stałe.
Dopiero uchwała Konferencji Episkopatu z 1921 r. otworzyła do tego drogę. W tym czasie zgromadzeni w Krakowie biskupi postanowili, aby kierownictwo religijnej opieki nad emigrantami powierzyć kard. Dalborowi, prymasowi Polski i każdorazowemu jego następcy. Odtąd prymas mógł działać na rzecz emigrantów nie tylko jako rządca archidiecezji, lecz także jako delegat polskich biskupów, stając się w ten sposób prawnym opiekunem wszystkich polskich emigrantów. Z tego uprawnienia skorzystał częściowo kard. Dalbor, który w 1922 r. doprowadził do powstania formalnych struktur Polskiej Misji Katolickiej we Francji .
Kardynał Dalbor był zatroskany o stan opieki duszpasterskiej polskich emigrantów. Jako prymas Polski czuł się odpowiedzialny za całokształt polskiej opieki duszpasterskiej. Nie tylko wysyłał księży do duszpasterskiej pracy polonijnej, ale życzył sobie, aby księża powracający z pracy emigracyjnej składali mu sprawozdania ze swej działalności duszpasterskiej wśród Polaków. Apelował przy tym do księży obydwu archidiecezji, aby podejmowali, choć na kilka tygodni, trud duszpasterskiej pracy emigracyjnej .
Po śmierci kard. Dalbora arcybiskupem Gniezna i Poznania został bp August Hlond. Jako prymas Polski przejął z urzędu opiekę nad polską emigracją. Trudno byłoby znaleźć lepszego kandydata na to stanowisko, sam bowiem z autopsji poznał trudny los emigranta, gdyż ponad dwadzieścia lat przebywał poza ojczyzną. Rozumiał więc doskonale, co to znaczy nie móc posługiwać się językiem ojczystym przy wypełnianiu praktyk religijnych. Nowy prymas z całą energią zabrał się więc do pracy nad zapewnieniem opieki duszpasterskiej polskim emigrantom. Pełne i obiektywne poznanie roli prymasa Hlonda w odniesieniu do emigracji wymaga rozeznania warunków, w których działał, a więc głównie ówczesnej sytuacji polskiej emigracji oraz stanu organizacyjnego duszpasterstwa emigracyjnego. W chwili objęcia przez kard. Hlonda prymasowskiej stolicy w Gnieźnie i Poznaniu w 1926 r. liczba polskich emigrantów sięgała 6 mln osób .
Świadectwem duszpasterskiej troski Prymasa Hlonda o duszpasterstwo polonijne jest jeden z jego listów do Ks. arcybiskupa A. J. Nowowiejskiego w sprawie duszpasterzy dla emigracji polskiej:
Ekscelencjo! Zgromadzenie Księży Misjonarzy polskiej prowincji postanowiło ze względu na wzrost prac swoich misyjnych nie tylko w Polsce ale i w Stanach Zjednoczonych, w Brazylii i we Francji, który w stosunku do liczby członków zgromadzenia stał się nierównomierny i stąd tamował rozwój wewnętrzny zgromadzenia, zlikwidować prace swoje misyjne na terenie Polskiej Misji Katolickiej we Francji. Z tego powodu Zgromadzenie Księży Misjonarzy odwołało z dn. 15 września rb. [1928] księdza Szymbora, rektora Polskiej Misji we Francji, a dn. 1 stycznia 1929 r. - ośmiu księży misjonarzy, pracujących wśród emigracji polskiej we Francji a przynależnych do polskiej prowincji zgromadzenia.
Wobec tego liczba misjonarzy stałych, pracujących wśród emigracji polskiej we Francji liczącej mniej więcej 700-800 tysięcy dusz, pomniejszyła się znacznie.
Jeżeli do r stycznia 1929 roku nie zostanie uzupełniona przez innych duszpasterzy z Polski ta liczba, zapanuje w stosunkach Polskiej Misji Katolickiej we Francji zamieszanie i niepokój, wzmogą się szemrania przeciw duchowieństwu polskiemu, zwłaszcza przeciw Episkopatowi Polskiemu, z których korzystać będą wrogowie Kościoła. Aby do tego nie dopuścić jestem zniewolony zwrócić się do Najdostojniejszego Episkopatu z gorącą prośbą o nową pomoc dla duszpasterstwa zagranicznego, a tym więcej, że zachodzi konieczna potrzeba obsadzenia nowych placówek duszpasterskich we Francji, Belgii, Holandii, Luksemburgii, Czechosłowacji i Rumunii.
Najuprzejmiej proszę Waszą Ekscelencję o łaskawe powiadomienie mnie do r listopada, kogo Wasza Ekscelencja raczy wyznaczyć dla duszpasterstwa i od jakiego czasu.
Z wyrazami najgłębszej czci i oddania jestem Waszej Ekscelencji powolny sługa i brat w Chrystusie
Od końca pierwszej połowy XIX w. istniała nieprzerwanie w stolicy Francji polska placówka duszpasterska, zwana Misją Polską, stworzona przez Zgromadzenie Zmartwychwstańców. Niestety nie miała ona żadnej formalnej łączności z Kościołem w Polsce i dlatego zarówno jej powstanie, jak i działalność były możliwe tylko przy współpracy i poparciu miejscowej hierarchii .
Odrodzenie państwa polskiego w 1918 r. i rozpoczynające się w rok później masowe już wychodźstwo zarobkowe do Francji, postawiło na porządku dziennym w stosunkach między obu państwami zagadnienie prawnego uregulowania licznych problemów z tym związanych. Podjęła je najpierw konwencja emigracyjna polsko-francuska z 3 września 1919 r., a następnie cały szereg analogicznych, uzupełniających ją aktów prawnych z lat 1920, 1924, 1925 i 1926 .
Zaistniała więc konieczność zrewidowania dotychczasowego, nie przystającego do nowych warunków, polskiego modelu duszpasterstwa emigracyjnego we Francji, ograniczonego do pracujących, wprawdzie z poświęceniem, ale tylko kilku polskich księży, i to bez wspólnego programu oraz bez właściwej organizacji duszpasterskiej. Na podstawie zachowanych źródeł archiwalnych można stwierdzić, że kierowano liczne prośby i interwencje w sprawie przysłania księży polskich do pracy duszpasterskiej we Francji. Najmocniej zainteresowani byli tą sprawą sami polscy emigranci. Prosili o polskich księży także pracodawcy, pragnący spełnić życzenie swoich robotników, prosili również księża biskupi niektórych diecezji. W tej sprawie zabierały głos różne stowarzyszenia i organizacje, a w pierwszym rzędzie Comité Central des Flouilleres de France. W tych warunkach zwierzchnicy Kościoła francuskiego, za pośrednictwem ks. bpa Emmanuela Chaptala, wywierali nacisk na ks. kard. E. Dalbora. Ten zaś począwszy od 1919 r., a szczególnie na podstawie sprawozdań i memoriałów powizytacyjnych sporządzonych przez swoich delegatów, m.in. ks. L. Lisieckiego i ks. T. Taczaka w 1921 r., powierzył Misję Polską księżom misjonarzom św. Wincentego a Paulo prowincji krakowskiej. Wizytator zgromadzenia, ks. Kasper Słomiński wysłał wówczas na stanowisko rektora ks. Wilhelma Szymbora CM, który objął swoją funkcję w Paryżu 12 maja 1922 r.
19 czerwca 1922 r. na mocy porozumienia między kard. Louis-Ernestem Dubois i bp. Chaptalem oraz ks. kardynałem Dalborem zostały podpisane Statuty Polskiej Misji Katolickiej w Paryżu .
Zachowały się trzy dokumenty podpisane przez ks. kard. Dalbora z 19 czerwca 1922 r. Dotyczą one: nominacji ks. Szymbora na rektora Misji, upoważnienia go do nadzorowania nauki religii i Statuty Misji .
Porozumienie z 1922 r. w sprawie Polskiej Misji Katolickiej w Paryżu rozpoczyna jej ważny etap, obejmujący cały okres międzywojenny. Interesujący jej obraz wyłania się z tygodników diecezjalnych przeznaczonych dla duszpasterzy w terenie. W latach 1922-1940 drukują one setki różnych informacji i komunikatów dotyczących Polskiej Misji Katolickiej i życia religijnego emigrantów. Są to apele do proboszczów, aby nadsyłali dane o miejscu pracy Polaków i ich liczbie, programy okresowych objazdów regionów wiejskich przez księży polskich (daty, godziny, listy miejscowości, adresy itp.), wezwania, aby zachęcano emigrantów do prenumerowania polskiej prasy katolickiej wychodzącej we Francji i w Polsce, adresy księgarń polskich w Paryżu, prośby o wpływanie na farmerów, aby nie utrudniali korzystania z wizyty księdza polskiego, komunikaty i listy przesyłane przez rektora Misji, wiadomości o różnego rodzaju inicjatywach duszpasterzy francuskich na rzecz Polaków, adresy domów Opieki Polskiej we Francji i domów polskich żeńskich zgromadzeń zakonnych, tłumaczenia niektórych artykułów z „Polaka we Francji”, zachęty skierowane do proboszczów francuskich, aby ułatwiali pracę księżom polskim wśród emigrantów itp. .
Wiele powyższych komunikatów, odezw i apeli było podpisywanych przez ordynariuszy lub popartych ich autorytetem. Ukazywały się także dłuższe artykuły zwracające uwagę duszpasterzy francuskich na ważną rolę emigracji polskiej w powojennej gospodarce kraju, na zagrożenia moralne kobiet i dziewcząt polskich pracujących na farmach, propagandę komunistyczną, na specyficzny charakter religijności Polaków itp. Wypowiedzi te były z reguły utrzymane w duchu żywej sympatii do emigrantów i troski o zapewnienie im przynajmniej minimum rodzimej opieki religijnej. Dotyczyło to w szczególności robotników zatrudnionych w rolnictwie, których sytuacja bytowa była najcięższa. Część z nich niekiedy przez lata nie mogła korzystać z odwiedzin duszpasterza polskiego .
Jak już wspomniano, współpraca polsko-francuska jest szczególnie ożywiona w okresie masowego napływu Polaków do Francji w latach dwudziestych i w czasie organizowania podstawowej struktury duszpasterstwa polskiego. Hierarchia francuska dostrzegała palące potrzeby w tej dziedzinie i starania strony polskiej odpowiedzenia na nie spotykały się z jej gorącym poparciem i pomocą. Bp Stanisław Łukomski, zdając sprawozdanie na zjeździe biskupów polskich w 1924 r. z odbytej na początku tego roku podróży pasterskiej po skupiskach emigrantów na terenie sześciu diecezji (Lille, Cambrai, Arras, Metz, Strasburg, Lyon), podkreślał zupełne oddanie biskupów francuskich sprawie robotników polskich, ich chęć urządzenia jak najlepiej opieki duchowej nad Polakami .
Tę opinię potwierdzają wypowiedzi rektora misji, ks. W. Szymbora, najlepiej zorientowanego w tej dziedzinie. Charakteryzując postawę biskupów dwóch diecezji posiadających największą we Francji liczbę Polaków (diecezje Arras i Cambrai, na terenie których w 1924 r. było ich 146 000), ks. Szymbor pisał:
Jako delegat biskupów polskich i rektor Misji Polskiej we Francji z przyjemnością stwierdzam, że w pertraktacjach o placówki polskie nie tylko zgadzają się na umieszczanie coraz to nowych księży polskich, gdzie tego zachodzi potrzeba, ale osobistym wpływem i autorytetem dopomagają i łamią lody tam, gdzie napotykam na uprzedzenia wielkości lokalnych i szowinizmu wielmożów, pracodawców, pomimo, że im samym to nieraz stwarza trudne sytuacje .
Bardzo ważną kartę historii Polskiej Misji Katolickiej stanowi duszpasterstwo polskie na północy Francji w latach 1922-1939. Powstało tam wtedy wiele ośrodków polonijnych. Zrodziła się wtedy także potrzeba reorganizacji terytorialnej polskiego duszpasterstwa. Jak wyżej wspomniano w 1922 r. nastąpiła zmiana jego statusu prawnego - rektor Polskiej Misji Katolickiej w Paryżu został rektorem Polskiej Misji Katolickiej we Francji. Dzięki temu opieką duszpasterską zostali objęci Polacy przebywający na terenie całej Francji .
W tym czasie Francja potrzebowała rąk do pracy, głównie w kopalniach, toteż szukała ich w wielu miejscach, również w niedawno odrodzonej Polsce. Źródła notują, że wielu Polaków odpowiedziało pozytywnie na apel Francuzów. Dokumentacja archiwalna notuje, że „spakowali swój niewielki dobytek do drewnianego kuferka, poszli do spowiedzi przed daleką podróżą w nieznane, pożegnali dom rodzinny i ruszyli... Ruszyli do pracy, by zapewnić sobie utrzymanie, by zarobić trochę więcej pieniędzy i po kilku latach wrócić do Ojczyzny”. Oto świadectwo jednego z nich:
Jestem Polakiem, urodzonym tu we Francji. Jestem synem górnika i znam ciężką pracę mojego ojca. To była praca ponad siły. Moi rodzice przyjechali do Francji za chlebem. Tak, za chlebem. Dziś wam trudno zrozumieć, że w Polsce nie było co jeść, że trzeba było szukać go za granicą. Z opowiadania moich rodziców wiem jak ciężkie było ich życie po przybyciu do Francji. Jedynym ich „bogactwem” była przywieziona z Polski „stara przepasana sznurkiem walizka”. A w niej oprócz prostych rzeczy znajdował się kawałek chleba na drogę, krzyż, obrazek Matki Bożej, książeczka do modlitwy i różaniec włożony ręką matki. Rodzice nie znali języka francuskiego. Nie mieli mieszkania, nie mieli pracy i nie znali ludzi. Jedynym miejscem możliwej pracy była najbliższa kopalnia. Kiedy znaleźli „kopalniane” mieszkanie na ścianie Matka powiesiła krzyż i obrazek M.B. A potem szukali kościoła i polskiego księdza. I to było dla nich najdroższe miejsce, które nie tylko gromadziło ich na niedzielnej Mszy świętej, ale przypominało im kawałek opuszczonej Ojczyzny.
Dzisiaj po tylu latach jestem wdzięczny moim rodzicom, że nauczyli mnie, swoim przykładem, głębokiej wiary w Boga i w Jego Opatrzność, a w każdą niedzielę prowadzili nas na Mszę świętą i nigdy nie zapominali, że są Polakami.
Dziś po tylu latach dziękuję im za to, że nauczyli mnie miłości do Ojczyzny, że mówili zawsze do mnie po polsku i przekazali mi Jej tradycję, ucząc pieśni polskich i narodowych zwyczajów i zaszczepili mi to, bym był dumny z tego, że jestem Polakiem. Ta miłość do Ojczyzny doprowadziła mnie do Harcerstwa, a potem do Ruchu Oporu, gdzie jako młody chłopiec byłem zaangażowany w jej działalność. Ta miłość do Ojczyzny sprawiła, że w czasie stanu wojennego włączyłem się w aktywną pomoc potrzebującym Polakom.
Dziękuję im, że przekazali mi miłość do Kościoła i Kapłanów. Mam nadzieję, że moi rodzice, tam w niebie, cieszą się, że ich wysiłek nie poszedł na marne .
Kopalnia kierowała się zasadą, że „robotnik przywiązany do miejsca pracy to ten, który żyje w otoczeniu towarzyszącej mu rodziny”. Dlatego też organizowano osiedla w sposób sprzyjający życiu rodzinnemu. Każde mieszkanie było wyposażone w łóżka metalowe z kompletem pościeli, kuchnię węglową oraz deski do zrobienia prostych stołów i ław we własnym zakresie. Obok budynków mieszkalnych postawiono też budynki gospodarcze. Każda rodzina mogła uprawiać swój 30o m2 ogród. A co najważniejsze - budynki posiadały instalację elektryczną i kanalizacyjną. Wodę pitną dostarczały osiedlowe studnie. Nie zapominajmy, że były to początki lat 20., więc na tamte czasy warunki mieszkaniowe, jakie zastali tutaj Polacy były bardzo dobre. Nie wszyscy Francuzi mieli podobne .
Z Polski napłynęło więc do Francji łącznie ponad 600 tys. osób. Był to napływ nierytmiczny, uzależniony głównie od zapotrzebowania na francuskim rynku pracy, wysoki do r. 1930, obniżył się znacznie w latach kryzysu, by podnieść się nieco przed wybuchem drugiej wojny światowej” .
Polscy górnicy przybyli do Francji także z Westfalii. Według nie w pełni dokładnych danych w latach 1920-1924 przesiedliło się do Francji ok. 20-25 tys. górników, co wraz z rodzinami wynosiło ok. 100 tys. osób. Ogółem, uwzględniając przybyszów z Polski i Westfalii, w latach międzywojennych przybyło do Francji ok. 700 tys. Polaków z zamiarem osiedlenia się na stale lub podjęcia pracy okresowej. Niektórzy z nich po kilku latach wracali do kraju .
Duszpasterz polski rezydujący na stałe na terenie parafii miał w niej prawo w odniesieniu do Polaków do odprawiania mszy, udzielania chrztu, uczenia katechizmu, przygotowania do pierwszej komunii św., błogosławienia małżeństw, spowiadania wiernych, prowadzenia pogrzebów itd. Natomiast księża dojeżdżający z posługą duszpasterską do polskich środowisk byli uważani za prêtres auxiliares, bez ogólnej delegacji jurysdykcyjnej. Chociaż w życiu potocznym określało się stałe placówki duszpasterskie „parafiami polskimi”, to jednak ich oficjalna nazwa brzmiała: Mission Catholique Polonaise, a księżom polskim przysługiwał tytuł urzędowy: missionnaire polonais .
Wydarzeniem, które dla współpracy w dziedzinie duszpasterstwa miało duże znaczenie, była wizyta w Polsce, w 1924 r., grupy biskupów francuskich z abpem Paryża, kard. L. Duboisem na czele. Inicjatywa wyszła od episkopatu Polski, a przygotowania do jej realizacji trwały ponad rok. Autorem projektu był prymas Polski kard. Dalbor, który wniosek w tej sprawie referował 9 i 10 lutego 1923 r. na posiedzeniu Komitetu Biskupów w Warszawie, zaznaczając, że biskupi francuscy chcieliby nawiązać bliższy kontakt z episkopatem polskim. Projekt zaproszenia ich do Polski spotkał się z gorącą aprobatą. Wskazywano, że jego realizacja byłaby pożyteczna zarówno dla Kościoła, jak i dla państwa polskiego. Przygotowania zlecono prymasowi. Ustalono główne miejsca wizyt: Warszawę, Poznań, Kraków, Częstochowę i Katowice .
Wizyta biskupów francuskich w Polsce w 1924 r. była dla nich wielkim przeżyciem. Byli pod wrażeniem żywotności kościoła w drugiej Rzeczpospolitej. W tym czasie udało się przygotować porozumienie, ogłoszone oficjalnie w styczniu 1925 r., regulujące wzajemne powiązania i zależności między księżmi polskimi a francuskimi. Składający się z czternastu punktów „Règlement des aumôniers polonais” precyzował sprawy mieszkania kapelanów, jurysdykcji, godzin nabożeństw, chrztów, nauczania katechizmu, pierwszej komunii świętej, udzielania błogosławieństwa Najświętszego Sakramentu i mszy polskich, błogosławieństwa małżeństw, sprawowania spowiedzi w języku polskim, polskich ceremonii religijnych, prowadzenia rejestrów chrztów, małżeństw i pogrzebów, ofiar pieniężnych, rocznych sprawozdań z prowadzenia duszpasterstwa wśród polskich robotników, uprawnień parafialnych przysługujących polskim duszpasterzom, jak również zasad ich wynagradzania .
Mało znaną, lecz mającą duże znaczenie, formą współdziałania było przyznawanie stypendiów księżom polskim na studia we Francji. Największe zasługi w ich uzyskiwaniu miał bp Alfred Baudrillart, rektor Instytutu Katolickiego w Paryżu (w latach 1907-1942), a zarazem prezes mającego duże wpływy „Comité des Amitiés Catholiques”, z którym najczęściej biskupi polscy korespondowali w tych sprawach. Korzystający ze stypendiów księża polscy byli zobowiązani do pomocy w duszpasterstwie emigracyjnym w czasie trwania studiów i przez pewien czas po ich ukończeniu. We Francji w okresie międzywojennym studiowało każdego roku kilkunastu księży polskich w Instytutach Katolickich w Paryżu, Lille, Lyonie oraz na wydziale teologicznym uniwersytetu w Strasburgu. Ich praca duszpasterska w okolicznych skupiskach emigrantów - co prawda dorywcza, bo podejmowana tylko w niedziele i święta oraz podczas przerw wakacyjnych - spełniała jednak bardzo ważną rolę w systemie polskiej opieki religijnej we Francji, cierpiącej na wielki brak księży w duszpasterstwie objazdowym. Brali w niej udział niekiedy również księża studiujący w Louvain, Fryburgu szwajcarskim i w Rzymie .
Jednym z problemów, z jakim musiał się zmagać rektor Polskiej Misji Katolickiej we Francji, był brak wystarczającej liczby polskich księży zapewniających opiekę duszpasterską polskim robotnikom.
Akta prymasów Polski: E. Dalbora i A. Hlonda z lat i92i-1939 zawierają relacje o licznej korespondencji od emigrantów, domagających się duszpasterza polskiego. Były one kierowane do Polskiej Misji Katolickiej w Paryżu, kolejnych prymasów, biskupów i konsulatów RP. Wysyłały je organizacje, grupy osób lub poszczególne jednostki z terenu niemal całej Francji .
Księży polskich pracujących w duszpasterstwie polonijnym w tym okresie można podzielić na cztery następujące grupy: księża przebywający stale w koloniach zwartych, księża objeżdżający pewne określone terytorium z siedzibą w miejscu centralnym (w Paryżu), księża objazdowi - pracujący okazjonalnie,. księża studenci.
Pierwszą grupę stanowili księża przebywający stale we wspólnotach polskich. Zapewniali oni stałą obsługę religijną dla Polaków, bądź to w kościołach oddanych do ich wyłącznego użytku, bądź przy kościołach francuskich. Do drugiej grupy zaliczali się księża przysłani przez biskupów polskich na okres dwóch lat do pracy wśród emigracji. Działali na określonym terenie z siedzibą w miejscu centralnym. Księża polscy przebywający we Francji okresowo, na ogół krótko, okazjonalnie zaliczali się do trzeciej grupy. Czwartą grupę stanowili księża studenci z Paryża, Strasburga, Lillie i Lyonu, a także księża studenci z Lowanium, Fryburga szwajcarskiego i z Rzymu .
Każdorazowy proboszcz i duszpasterz polski odgrywał szczególną rolę w życiu religijnym i społecznym parafii. Statuty wszystkich organizacji religijnych ustanawiały go swym „patronem”. Polski ksiądz pełnił obowiązki nie tylko duchowego kierownika wspólnoty religijnej, jaką stanowiła parafia, ale był również doradcą w wielu sprawach życia codziennego. Bywał często tłumaczem i pomagał w kwestiach wymagających znajomości języka francuskiego, np. wysłania oszczędności do Polski, sprowadzenia rodziny. Był nauczycielem języka polskiego dla starszych .
W koloniach w Oignes, Ostricourt, Carvin i Libercourt ze względu na liczbę rodzin polskich był w samym Oignes do dyspozycji Misji kościół, w którym w niedzielę sprawowano dwie polskie msze święte. Natomiast w dwóch pozostałych miejscowościach - po jednej. Ponadto ludność gromadziła się na nieszporach i różańcu. W pierwszą niedzielę miesiąca urządzano adorację Najświętszego Sakramentu, a w pierwszy piątek nabożeństwo przebłagalne do Serca Pana Jezusa. Dla każdej z tych wspólnot prowadzono, w trzech egzemplarzach (dla miejscowej kolonii, do Archiwum Polskiej Misji Katolickiej oraz Archiwum Biskupstwa w Arras), księgi metrykalne oraz księgi zapowiedzi i ogłoszeń parafialnych. Informacje o zawarciu małżeństwa wysyłano bez zwłoki do parafii urodzenia nowożeńców .
Na specjalne podkreślenie zasługuje rola śpiewu kościelnego w życiu religijnym parafii. Przynieśli go z sobą głównie wychodźcy z Westfalii, podtrzymywali koła śpiewacze i muzyczne, założone na terenie parafii w latach 1923-1924, jak również stowarzyszenia młodzieżowe i dziecięce. Dużą zasługę miał w tej dziedzinie w okresie przedwojennym Chór im. F. Nowowiejskiego (powstał w 1924 r.). Do ulubionych (obok mszy św.) nabożeństw należały godzinki do NMP, nabożeństwa majowe i gorzkie żale .
Więź z krajem ojczystym wyrażać się może wielorako. Tutaj jest ona analizowana poprzez takie jej wskaźniki, jak: znajomość i kontynuacja języka ojczystego i kultury rodzimej, zainteresowanie wydarzeniami w Polsce, preferowane narodowe wzorce osobowe, kontakty z krajem ojczystym i chęć powrotu. Są to wskaźniki, które dobrze oddają postawy emigrantów wobec kraju pochodzenia. W słowach, obrazach, kolorach, ruchach, zapachach zawierają się treści, przeżycia, postulaty etyczne i wzory zachowań łączące jednostkę z narodem, grupą etniczną lub religijną, ze społecznością lokalną i środowiskiem życia .
Wszystkie święta kościelne i narodowe, a szczególnie święto 3 Maja, obchodzone były niezwykle uroczyście przy bardzo tłumnym udziale Polaków, a zwłaszcza młodzieży i dzieci oraz wszystkich organizacji polskich, których poczty sztandarowe stawały w kościele wokół ołtarza. Jest to zwyczaj do dziś ściśle zachowywany podczas wszystkich uroczystości religijnych i narodowych. Było to i jest nadal żywym symbolem ścisłego związku między Kościołem i religijnością polską z jednej, a kulturą i historią Polski z drugiej strony. Na emigracji nabierało to szczególnego znaczenia .
Dla przykładu w parafii Oignies pierwszy obchód święta 3 Maja został zorganizowany w 1923 r. staraniem powołanego w tym celu komitetu. Uroczystość wypadła imponująco, gdyż wzięło w niej udział kilka tysięcy Polaków, a wielokilometrowa trasa pochodu była ozdobiona łukami triumfalnymi i flagami polsko-francuskimi. Obchody rozpoczęły się mszą św. w kościele polskim, a zakończyły akademią. Ta pierwsza manifestacja narodowa wywołała duże wrażenie zarówno na Polakach, jaki na Francuzach, którzy po raz pierwszy zobaczyli dużą grupę przedstawicieli narodu polskiego oraz ich przywiązanie do tradycji narodowych i religijnych .
W całym życiu społecznym i religijnym emigracji zaczęły odgrywać ważną rolę organizacje polskie lub, jak je nazywano, towarzystwa polskie. Ich geneza i spontaniczny, niemal żywiołowy rozwój są cechami charakterystycznymi wszystkich większych polskich skupisk na północy Francji.
Powstaniu, a następnie rozwojowi towarzystw sprzyjał cały szereg faktów, zwłaszcza w pierwszym okresie pobytu na emigracji. Zupełnie obce środowisko, nieznajomość języka, utrudniająca kontakt z ludnością miejscową oraz wielkie skupisko polskie, rodziły potrzebę bliskich kontaktów z rodakami, stanowiących swego rodzaju namiastkę życia w kraju. Towarzystwa były ponadto moralnym oparciem i służyły konkretną pomocą w różnych trudnościach napotykanych przez emigrantów w początkowym okresie pobytu na obczyźnie. Były więc wyrazem bardzo silnych i realnych potrzeb społecznych .
Szczegółowa analiza kolejności powstawania organizacji, ich statutów i regulaminów oraz sformułowanych w nich zadań i celów prowadzić by mogła do bardzo interesujących wniosków dotyczących życia, aspiracji i zamierzeń pierwszego pokolenia emigrantów. Niestety, podczas okupacji zaginęła większość tych dokumentów oraz ksiąg zawierających sprawozdania i protokoły posiedzeń poszczególnych stowarzyszeń.
Z potrzeb życia religijnego wyrosła także międzywojenna i powojenna polska prasa religijna we Francji, stawiająca sobie za cel utrzymanie religijności Polonii poprzez kultywowanie rodzimego języka i kultury. Jej początki sięgają 1921 r. Pomijając pisma młodzieżowe, dziecięce, związkowe, lokalne należy wspomnieć o tygodniku Polskiej Misji Katolickiej z okresu międzywojennego - „Polak we Francji”, który ukazywał się w nakładzie około czterech tysięcy egzemplarzy. Kolejnym czasopismem PMK była „Polska Wierna” ukazująca się w latach 1945-1959 w nakładzie około sześciu tysięcy egzemplarzy i wychodzący do dziś „Głos Katolicki” .
Z całą pewnością obok polskiej parafii i polskiego kościoła, największą zasługę w utrzymywaniu istniejącego dotychczas przywiązania do kraju ojczystego, więzi z polską kulturą i zachowania jej istotnych wartości, należy przypisać polskiemu szkolnictwu. Warto zauważyć, że nie tyle polskie szkółki, ile całe, wielotysięczne środowisko, atmosfera, a przede wszystkim działalność organizacji, wpływały na znajomość języka, wiedzy o kulturze polskiej i uświadomienie narodowe młodzieży .
Z panoramy zagadnień historyczno-pastoralnych podjęto próbę ukazania roli polskiego duszpasterstwa w podtrzymywaniu tożsamości narodowej w okresie odzyskania przez Polskę niepodległości.
Emigracja polska do Francji miała, w dużej mierze, charakter grupowy, pociągnęła ona za sobą względnie szybką instytucjonalizację życia społecznego, kulturalnego i religijnego. Instytucjonalizacja ta dokonywała się poprzez zakładanie szkół, organizację parafii, rozwój towarzystw i zrzeszeń. Silne też były instytucjonalne więzy Polonii z krajem, a także, poprzez stowarzyszenia międzynarodowe, ze wspólnotami polskimi w innych krajach. Proces ten, co prawda, stworzył dogodne oparcie dla utrzymania i podtrzymania polskiej tożsamości kulturowej, ale za to wyhamował i zminimalizował wpływ polskich środowisk emigracyjnych na kształtowanie kluczowych form życia społecznego we Francji. Z kolei rozwój języka polskiego dokonał się głównie wewnątrz Polonii, jako obrona tożsamości polskiej i w niewielkim tylko stopniu promieniował na zewnątrz, w stronę społeczeństwa francuskiego.
Wiemy, że przez cały okres niewoli narodowej Kościół był jedną z nielicznych instytucji, która stała na straży wartości pielęgnujących polską kulturę i tradycję. Z tej racji jego obecność stała się bardzo ważna w lokalnych wspólnotach polskich, które się pojawiły we Francji po pierwszej wojnie światowej. Polska Misja Katolicka kierowała najliczniejszymi polskimi organizacjami, zapewniała pomoc prawną, organizowała oświatę, kulturę, a także pomoc charytatywną. W dużych koloniach polskich w Oignes, Ostricourt, Carvin i Libercourt obsługiwanych przez księży z Polski, liczne były bractwa i organizacje kościelne.
Polscy emigranci - robotnicy rolni.
Rekonstrukcja cyfrowa i koloryzacja: © Portal Polonii
Misją Archiwum PMK jest trwałe zachowanie świadectw przeszłości Polskiej Misji Katolickiej oraz stowarzyszeń polonijnych działających we Francji. Do głównych celów i zadań Archiwum PMK należy m.in. gromadzenie, przechowywanie, konserwacja i zabezpieczanie wytworzonej na przestrzeni lat dokumentacji oraz inwentaryzacja i digitalizacja zespołów archiwalnych. Archiwum udostępnia materiały archiwalne osobom i instytucjom kościelnym, naukowym czy innym w granicach przewidzianych przez regulamin archiwum.
Powstania Polskiej Misji Katolickiej we Francji należy szukać w okresie Wielkiej Emigracji. Było to duszpasterstwo, które wyrosło na gruncie potrzeb duchowych ówczesnych polskich emigrantów. Misja powstała dzięki inicjatywie Piotra Semenenko, Hieronima Kajsiewicza, Bogdana Jańskiego, Aleksandra Jełowickiego i wsparciu Adama Mickiewicza. Na przestrzeni 180 lat istnienia Polskiej Misji Katolickiej we Francji istotną rolę w jej funkcjonowaniu pełnili zawsze Rektorzy. W zakres ich obowiązków wchodziła nie tylko koordynacja tą instytucją i zaangażowanie duszpasterskie wśród polonii, ale także mecenat nad polską kulturą i tradycją. Wydaje się najlepiej to ilustrować aktywność pierwszego Rektora ks. Aleksandra Jełowickiego, który został desygnowany do pełnienia tej funkcji w momencie powstania Polskiej Misji Katolickiej dnia 17 lutego 1836 r. Ks. Jełowicki choć był Rektorem, tego tytułu nie używał, nazywano go wówczas „proboszczem emigracyjnym”. Jako kapłan pozostał wierny swojej wydawniczej i redaktorskiej pasji. Osobiście zajmował się wydawaniem przez Misję książek i broszur religijnych, patriotycznych i historycznych. W tej kwestii niewątpliwie prześcignął czasy w których żył.
W pierwszych latach istnienia Polskiej Misji Katolickiej, jej działalność duszpasterska była skromna. Kościół Wniebowzięcia NMP udostępniano Polakom w wąskim zakresie. Mimo tych trudności Aleksander Jełowicki jako pierwszy Rektor Misji nadał tej instytucji duszpasterski i organizacyjny rozmach. Niebawem paryska placówka stanie się wzorem dla wielu innych działających w Europie i świecie.
W 1922 r. nastąpiła zmiana statusu prawnego Polskiej Misji Katolickiej. Dzięki temu opieką duszpasterską zostali objęci Polacy przebywający na terenie całej Francji. Było to związane z kolejną wielką falą emigracji, choć przede wszystkim zarobkowej, która miała miejsce na początku XX w., po podpisaniu konwencji pomiędzy Polską a Francją w 1919 r. Polscy robotnicy i górnicy licznie przybywali głównie do północnej Francji w poszukiwaniu lepszego życia. Powstało tam wtedy wiele polskich ośrodków polonijnych.
Kolejne zwiększenie liczebności emigrantów polskich nastąpiło po zakończeniu II wojny światowej. Byli to przede wszystkim żołnierze, dla których powrót do komunistycznej ojczyzny był niebezpieczny i pozbawiony pełnej wizji niepodległości. Powiększyli oni w znacznej mierze grupę emigracji, dla której możliwość pracy zarobkowej w dowolnych zawodach stawała się rzeczą najważniejszą. W drugiej połowie 1945 roku, przybyli także do Francji księża polscy, wyzwoleni z obozów koncentracyjnych. Niektórzy wymagali intensywnej opieki, inni od razu podjęli funkcje duszpasterskie.
Następnym przełomowym momentem w napływie polskich emigrantów do Francji było wprowadzenie stanu wojennego (tzw. „emigracja solidarnościowa”). Był to także szczególny okres dla Polskiej Misji Katolickiej. Dzięki artykułowi w La Croix z dnia 19 grudnia 1981 r. prezentującego trudną sytuację Polaków po przejęciu całkowitej władzy przez gen. Wojciecha Jaruzelskiego, Misja Katolicka stała się głównym pośrednikiem w przekazywaniu pomocy materialnej dla Polaków w kraju. Powołano Biuro do spraw Koordynacji Pomocy Charytatywnej w Paryżu, wykorzystując strukturę wewnętrzną Misji podjęto działania, które dla wielu Polaków z kraju były nadzieją na lepsze czasy i dawały sygnały, iż Polska nie jest osamotniona. W Archiwum Polskiej Misji Katolickiej, które mieści się w Seminarium Polskim w Paryżu zachowało się z tamtego okresu około 50 tys. listów, w których Francuzi wyrażali sprzeciw wobec wprowadzenia stanu wojennego w Polsce.
Ostatnią znaczącą falę emigrantów zanotowano po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Wtedy Polska Misja Katolicka skoncentrowała się na nowych formach duszpasterstwa i ewangelizacji. Wspieranie stowarzyszeń, wydawnictw, a szczególnie młodych Polaków w pogłębianiu wiary poprzez rekolekcje, pielgrzymki stało się podstawą działalności Polskiej Misji Katolickiej. Nastąpiło także duże zaangażowanie we wspieranie kościoła francuskiego poprzez coraz liczniejszą obecność polskich księży w parafiach typowo francuskich.
Wieloraka działalność Polskiej Misji Katolickiej we Francji, na przestrzeni jej wieloletniego istnienia, wymagała od jej Rektorów licznej korespondencji. Dzięki temu powstała obfita dokumentacja archiwalna. Została ona zgromadzona w Zeapole 1 nazwanym Archiwum Polskiej Misji Katolickiej. Posiada on kilka sygnatur, które zasługują na szczególną uwagę. Są to m.in. dokumenty tzw. Polskiej Wojskowej Misji Likwidacyjnej (PWML) we Francji.
Nie mniej interesująca jest grupa akt, która dotyczy osoby Prymasa Polski Augusta Hlonda. Ciekawa jest także sygnatura poświęcona Displaced Persons – „DIPISI” z lat 1946-1962.
W zespole 1 zachowała się bardzo intersująca korespondencja pomiędzy Nuncjuszem Angelo Roncalli, a Rektorem Polskiej Misji Katolickiej we Francji ks. Franciszkiem Cegiełką, z której wynika, że ówczesny Nuncjusz a późniejszy Papież Jan XXIII „żywił dużo sympatii dla Polski”. Na uwagę zasługuje także liczna korespondencja związana z tematyką obchodów milenijnych chrztu Polski wśród emigracji polskiej we Francji.
W Archiwum Polskiek Misji Katolickiej we Francji znajdują się także akta zespołów 2-36, przekazane Polskiej Misji Katolickiej przez różne instytucje. Zostały one zinwentaryzowane dzięki pracownikom Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. Godny uwagi jest zespół nr 29 Komitet pomocy Polakom we Francji dokumentujących solidarność Polonii francuskiej i Francuzów z „Solidarnością polską” w stanie wojennym oraz zespół nr 36 Listy do Prymasa Polski, będący niezwykle interesującą korespondencją zawierającą protesty przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce.
Archives de la Mission Catholique Polonaise en France
263 bis,rue Saint-Honoré
75001 Paris
France
Ciekawą pozycją, którą polecamy czytelnikom zainteresowanym historią Polaków we Francji jest wydana pod tym tytułem "Histoire des Polonais en France" przez Editions du detour książka autorstwa Yves Frey, badacza od lat zajmującego się dziejami imigrantów, a szczególnie tych przybyłych z Polski między dwoma wojnami światowymi.
Pozycja obejmuje lata 1919-1948, od początku masowej polskiej imigracji, poprzez przemiany, jakie zaszły po II wojnie światowej, po apele władz komunistycznych, wzywających – na ogół mało skutecznie – do powrotu.
Praca Freya zajmuje się wszystkimi aspektami życia Polonii francuskiej, od wyjazdu z ojczyzny, poprzez osiedlanie się w nowym kraju, po ich pracę, praktyki religijne i aktywność kulturalną oraz inne działania mające na celu utrzymanie związków z Polską.
Autor wykorzystał wszelkie dostępne mu historykom źródła – dokumenty oficjalne, archiwa firm zatrudniających Polaków, a także listy i pamiętniki zarówno polskich, jak i francuskich uczestników tamtych zdarzeń.
Emigracja polska do Francji rozpoczęła się pod koniec XVIII w. Pierwszy spis emigrantów polskich z 1839 zawierał nazwiska 3472 osób. Na pocz. XX w. zaczęli napływać polscy górnicy i robotnicy rolni. Emigracja wówczas miała charakter wybitnie ekonomiczny. Przed I wojną świat. pracowało we Francji ok. 10 tys. Polaków. W 1910 powstało w Paryżu Koło Pomocy; zostały utworzone szkoły m.in. w koloniach górniczych w Lallaing (1910), Guesnain (1912) i Barlin (1914). Na uwagę zasługuje również działalność Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" z jego licznymi oddziałami (gniazdami sokolimi) z których niektóre istnieją po dziś dzień.
W latach 30. ubiegłego wieku Polacy stanowili najliczniejszą po Włochach grupę obcokrajowców we Francji. Stanowili prawie 19 % cudzoziemskiej populacji imigracyjnej. Przyjmuje się, że w roku 1939 emigracja polska we Francji liczyła ok. 500 tys. osób. Polacy w międzywojennej Francji najczęściej osiedlali się w północnych departamentach Nord i Pas – de – Calais. Drugim zbiorowiskiem była Alzacja
i Lotaryngia, trzecim – okręg paryski, czwartym - region pikardyjski, a nielicznym piątym – region centralny. Bujny rozwój życia społecznego i kulturalnego, ujęty w ramy organizacyjne, to swoisty fenomen polskiego środowiska emigracyjnego we Francji. Powstające związki i stowarzyszenia miały zarówno charakter religijny, jak i świecki. W latach trzydziestych było ok. 2350 stowarzyszeń lokalnych zrzeszonych w trzydziestu związkach, a należało do nich ponad 100 tys. osób. Pięknym epizodem w historii emigracji polskiej we Francji był udział w bitwie pod Arras w maju 1915 roku. Kompania 1 Pułku Legii Cudzoziemskiej (w liczbie 180 żołnierzy) szła do boju pod polskim sztandarem, na którym widniał biały orzeł na czerwonym tle. W bitwie walczyli ochotnicy, głównie z organizacji „Sokół”, szkoleni w miejscowości Bayonne. Polacy we Francji kolejny raz przysłużyli się ojczyźnie żywiołową akcją propagandową i wysiłkiem wojskowym - utworzona we Francji w 1917 roku Armia Polska gen. Józefa Hallera brała czynny udział w bojach o granice niepodległej Rzeczpospolitej. W 1924 roku z Westfalii do Francji przeniósł się główny dziennik emigracji polskiej „Narodowiec”. W 1939 roku pismo odegrało ogromną rolę w tworzeniu armii gen. Władysława Sikorskiego - Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie.
Jak twierdzą badacze, ta obecność nie znajduje należnego odbicia w pracach naukowych ani w literaturze. "Histoire des Polonais en France" Freya przyczynia się do wypełnienia tej luki.
ILUSTRACJA:
Źródło: NAC
Rekonstrukcja cyfrowa i koloryzacja: © Portal Polonii
ŹRÓDŁO TEKSTU:
STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
Referat wygłoszony na XI sesji Stałej Konferencji MABPZ w Paryżu w 2018 r.
ARCHIWUM POLSKIEJ MISJI KATOLICKIEJ WE FRANCJI
ARCHIVES DE LA MISSION CATHOLIQUE POLONAISE EN FRANCE
Na licencji: CC BY-SA
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
