Anna Stefanicka - Sekretarz Generalny i wieloletni pracownik Instytutu Piłsudskiego w Londynie
„Być albo nie być, oto jest pytanie...” — wbrew pozorom cytat z Szekspirowskiego Hamleta nie jest tak bardzo, jak by się wy- dawało, oderwany od postaci, której poświęcony został ten odczyt.
Urodzony w Warszawie w 1878 roku Tytus Filipowicz, polski polityk i dyplomata, był wielbicielem Szekspira. W jego kolekcji, przechowywanej w Archiwum Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie (AIJPL), znajduje się wiele materiałów potwierdzających jego zamiłowanie do literatury angielskiej. Tematem, który wzbudzał szczególne zainteresowanie Filipowicza, było zagadnienie wpływu, jaki na tę literaturę miały koncepcje Wawrzyńca Grzymały Goślickiego, zmarłego w 1607 roku biskupa poznańskiego, męża stanu i polityka. Omawiając znane dzieło Goślickiego De optimo senatore — Tytus Filipowicz wyjaśnił, w jaki sposób poglądy Goślickiego rzutowały na szesnastowieczną angielską myśl polityczną.
W korespondencji z Early English Text Society Filipowicz, powołując się na znanego szekspirologa profesora Israela Gollancza, starał się udowodnić, że Szekspir wzorował postać ojca Ofelii — Polonusa — na „senatorze doskonałym” z dzieła Goślickiego, przetłumaczonego z łaciny na język angielski już w 1598 roku. Wielu szekspirologów potwierdza tę tezę, stwierdzając, że utwór De optimo senatore był dla Szekspira skarbnicą politycznych i filozoficznych idei.
W swoich rozważaniach Tytus Filipowicz posuwał się jeszcze dalej, zastanawiając się, czy nie było połączenia między tezami wyrażonymi w De optimo senatore a koncepcjami twórców konstytucji amerykańskiej: „Jest bardzo prawdopodobne, że spopularyzowanie niektórych pojęć Goślickiego w Anglii nie pozostało bez wpływu na umysły emigrantów wyruszających wówczas do Ameryki Północnej i że De optimo senatore było znane przedrewolucyjnym autorom amerykańskim”. Pogląd ten wygłosił Tytus Filipowicz na zebraniu Amerykańskiego Towarzystwa Prawa Międzynarodowego w Waszyngtonie w roku 1932.
Tytus Filipowicz marzył, że otrzyma wykształcenie historyczne. Los chciał jednak inaczej i - jak pisze w swoich wspomnieniach - „po śmierci mego ojca opiekunowie moi postanowili pokierować mnie bardziej praktycznie: miałem zostać górnikiem”.
Jeszcze przed ukończeniem szkoły górniczej Filipowicz rozpoczął działalność polityczną, zostając w 1894 roku członkiem Socjaldemokracji Królestwa Polskiego, a dwa lata później wstępując do Polskiej Partii Socjalistycznej. Mimo młodego wieku i krótkiej pracy w organizacji powierzono mu w 1897 roku redagowanie pisma PPS „Górnik”. Niestety, w tym samym roku, krótko po objęciu tej funkcji, został ujęty przez Rosjan. Podczas aresztowania udało mu się jednak zbiec i przedostać do Anglii.
W Londynie kontynuował działalność polityczną - w sekcji Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich. Pracował w drukarni socjalistycznego „Przedświtu”, jednocześnie szlifując swój angielski podczas studiów w London School of Economics. Prowadził szeroko zakrojoną działalność publicystyczną, współpracując m.in. z pismami „Głos”, „Krytyka”, dziennikiem „Naprzód” oraz socjalistyczną prasą angielską, m.in. „Justice” i „Labour Leader”.
„Przed rokiem 1900 w Londynie liczba polskich emigrantów politycznych wynosiła niespełna tuzin” - pisał w swoich wspomnieniach Filipowicz. „Zajmowaliśmy średnich wymiarów dom na jednej z przedmiejskich dzielnic Londynu. Polska drukarnia stanowiła nasz kapitał i była naszą dumą. Drukowaliśmy liczne ilości broszur polskich, a także dla celów zarobkowych i przez zaufane punkty graniczne wysyłaliśmy je do Krakowa, a stąd do Warszawy i Wilna”.
Dom przy 7 Beaumont Square w dzielnicy Whitechapel, a następnie Longwood - dom przy 67 Colworth Road w Leytonstone - były centralą, do której przychodziły rozkazy Józefa Piłsudskiego. Stąd kolportowano bibułę - czyli odezwy PPS oraz broszury i książki przemycane do Królestwa Polskiego przez emisariuszy i działaczy PPS. W Londynie Filipowicz współpracował m.in. z Feliksem Perlem, Stanisławem Mendelsonem, Aleksandrem Dębskim, Bolesławem Jędrzejowskim, Bolesławem Limanowskim, a także ze Stanisławem Wojciechowskim, Ignacym Mościckim, Witoldem Jodką-Narkiewiczem. Zaprzyjaźnił się z Józefem Piłsudskim.
Filipowicz, ze swoją doskonałą znajomością angielskiego i z proangielskim nastawieniem, starał się zjednać dla sprawy polskiej osobistości życia polityczno-gospodarczego w Anglii. Szukał też wsparcia u angielskich działaczy związków zawodowych i socjalistów, m.in. u Herberta Burrowsa, Henry’ego Quelcha i prawdopodobnie u Williama Morrisa.
W trakcie tych działań spotkał go zabawny incydent:
Na jednym z politycznych spotkań pewna zamożna Angielka zainteresowała się Filipowiczem, bynajmniej nie z politycznego punktu widzenia. Co więcej, będąc konserwatywnych przekonań z przerażeniem słuchała wywodów młodego, czarującego Filipowicza na temat rewolucji robotniczej i ich prawie do równości. Znudzona brakiem zainteresowania ze strony Filipowicza i chcąc zwrócić jego uwagę swoją doskonałą znajomością warunków panujących w Europie Środkowo-Wschodniej, zapytała:
- Czy to prawda, że w waszej Warszawie dzikie niedźwiedzie chodzą po ulicach?
- Niestety prawda - odpowiedział Filipowicz, starając się przybrać wyraz powagi. - To jest jedna z wielkich plag naszego kraju. Walka z tą plagą wymaga olbrzymich nakładów pieniężnych, a tymczasem setki dzieci ginie co roku...
- Jak to? - jęknęła dama. - To te potwory pożerają wasze dzieci?!
- Pożerają — potwierdził Filipowicz, a na jego twarzy malował się wyraz bólu.
Na drugi dzień Filipowicz otrzymał pachnącą kopertę z czekiem na pokaźną sumę przeznaczoną na walkę z niedźwiedziami w Warszawie... . Łatwo można się domyślić, że przekazane fundusze nie zostały zużyte zgodnie z intencją ofiarodawczyni, natomiast wydatnie wsparły działalność wydawniczą londyńskiego PPS-u.
Podczas wojny rosyjsko-japońskiej w 1904 roku Tytus Filipowicz został po raz pierwszy w swym życiu dyplomatą nieistniejącego jeszcze państwa polskiego. Z myślą o wykorzystaniu konfliktu na wschodnich krańcach imperium rosyjskiego — wraz z Józefem Piłsudskim udał się do Tokio, aby pozyskać przychylność rządu japońskiego dla polskich koncepcji niepodległościowych. „Japonia znaleźć może w Polsce wyćwiczonego z Rosją sojusznika. Polska zaś może znaleźć oparcie i pomoc w osiągnięciu swych planów [niepodległościowych]” — wyjaśniał Filipowicz stanowisko Polskiej Partii Socjalistycznej w kwestii sojuszu z Japonią. Władze japońskie odmówiły wprawdzie wejścia w układy z PPS; niemniej opłaciły Piłsudskiemu i Filipowiczowi podróż powrotną do Londynu, a do końca wojny japońscy attaché wojskowi w Paryżu i Londynie przekazywali trzem działaczom Polskiej Partii Socjalistycznej (Jodce-Narkiewiczowi, Filipowiczowi i Wojciechowskiemu) fundusze na zakup broni, amunicji i materiałów wybuchowych .
Po ukończeniu studiów w londyńskiej School of Economics Filipowicz, chociaż przebywał jeszcze głównie w Londynie, coraz częściej przyjeżdżał na ziemie polskie, zarówno pod zaborem rosyjskim, jak i austriackim. Pod pseudonimem Stefan Karski brał czynny udział w zjazdach i obradach partyjnych, nawołując do rozpoczęcia aktywnej walki. Mimo że jego propozycje zostały odrzucone przez większość działaczy, to jednak przyczyniły się zasadniczo do powołania Organizacji Bojowej, zbrojnej struktury PPS. W 1905 roku, podczas akcji mającej na celu odbicie z więzienia Stefana Okrzei, Filipowicza aresztowano. Początkowo więziony na Pawiaku, następnie zesłany na pięć lat do Wołogdy, w drodze na zesłanie kolejny raz uciekł z rąk rosyjskich.
W latach 1907-1914 Filipowicz — członek Centralnego Komitetu Rewolucyjnego — pod pseudonimami: Rewer, Stefan, Górnik i Teodor wielokrotnie przyjeżdżał na teren zaboru rosyjskiego. Podczas jednego z tych pobytów, w 1911 roku, został aresztowany w Łodzi — i znów szczęśliwie udało mu się zbiec.
Tuż przed wybuchem pierwszej wojny światowej Tytus Filipowicz wydał głośną w owym czasie Korespondencję poufną rządu angielskiego dotyczącą powstania polskiego 1863 r, zawierającą opisy zabiegów dyplomatycznych angielskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych związanych z powstaniem styczniowym. Opracowanie to stanowi kopalnię informacji dotyczących stosunku do sprawy polskiej nie tylko Anglii, lecz także Francji i Prus, oraz wzajemnych stosunków tych państw względem siebie.
W czasie pierwszej wojny światowej, w latach 1914-1915, Tytus Filipowicz walczył w 5. pułku piechoty i Brygady Legionów. W 1915 roku prowadził w Warszawie Biuro Prezydium Naczelnego Komitetu Narodowego i Departamentu Wojskowego NKN. W latach 1917-1918 był zastępcą przedstawiciela Rady Regencyjnej w Wiedniu.
W listopadzie 1918 roku, pełniąc obowiązki Ministra Spraw Zewnętrznych w rządzie Jędrzeja Moraczewskiego, podpisał wraz z Naczelnikiem Państwa Józefem Piłsudskim depeszę notyfikującą powstanie niepodległego państwa polskiego. W 1919 roku jako obserwator wziął udział w konferencji pokojowej w Wersalu.
Tytus Filipowicz był jednym z twórców służby zagranicznej w niepodległej Polsce. Jako wiceminister spraw zagranicznych już w 1919 roku wyjechał na Kaukaz, aby z przedstawicielami republik zakaukaskich, Gruzji i Azerbejdżanu, ustalić wspólny front działań przeciwko Rosji. Wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną, był więziony w Moskwie aż do podpisania pokoju ryskiego w 1921 roku. Po powrocie do Warszawy jeszcze w tym samym roku objął obowiązki ministra pełnomocnego MSZ w poselstwie polskim w Paryżu, a następnie wrócił do Moskwy, tym razem już nie jako więzień, ale jako przedstawiciel polskiej dyplomacji. Kolejne placówki dyplomatyczne to Finlandia i Belgia, a następnie Stany Zjednoczone (Waszyngton w latach 1928-1932) i Kuba (1932-1933). Po powrocie do Polski Tytus Filipowicz został przeniesiony w stan spoczynku.
Mimo „emerytury” nie zaprzestał działalności politycznej i społecznej. W 1936 roku był jednym ze współzałożycieli Polskiej Partii Radykalnej, z której wkrótce jednak wystąpił, po czym został w 1937 roku członkiem Klubu Demokratycznego. W tym samym roku pełnił również funkcję prezesa Komitetu Głównego Polskiego Czerwonego Krzyża.
Po wybuchu drugiej wojny światowej Filipowicz przedostał się do Francji. Należał do grona założycieli restytuowanej tam warszawskiej loży masońskiej „Kopernik”, której był członkiem w latach 192o-1938 (w masonerii od 1916 roku).
Tytus Filipowicz wszedł w skład pierwszej Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej utworzonej we Francji. W latach 194o-1941 był jej członkiem z ramienia Stronnictwa Demokratycznego. Od 1949 do 1953 roku, już na terenie Anglii, ponownie wybrany do Rady Narodowej, do 1951 roku pełnił funkcję jej przewodniczącego.
W 1943 roku Filipowicz współtworzył Komitet Zagraniczny Stronnictwa Demokratycznego i był współredaktorem jego pisma „Warszawianka”. W efekcie udzielenia poparcia prezydentowi Augustowi Zaleskiemu został jednak zmuszony do wystąpienia z szeregów tej organizacji.
Tytus Filipowicz był jednym z założycieli i wieloletnim członkiem Rady Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie.
Jego działalność publicystyczna obejmuje szereg prac o tematyce społecznej i politycznej, m.in.: Czy robotnikowi potrzebna jest Konstytuanta w Warszawie (1907), Marzenia polityczne (1909), Zagadnienia postępu (1911), Czy Polsce jest potrzebna gospodarka planowa (1935), W przededniu trzeciej Polski (1941).
W 1922 roku został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Zmarł 18 lipca 1953 roku w Londynie i spoczął na cmentarzu Kensal Green.
W archiwum Instytutu zachowała się tylko niewielka część wspomnień Tytusa Filipowicza, ale jak stwierdza sam autor we wstępie: „nie daje nam zleżałego towaru”, a dalej pisze:
Kiedy w początkach r[okul 1933 powróciłem z Waszyngtonu do Warszawy, przyjaciele moi, zaniepokojeni widocznie możliwością mego rychłego zgonu, namawiali mnie do napisania pamiętników. Zawsze posłuszny radzie przyjaciół, zacząłem zbierać potrzebny materiał. Wobec tego świat został zagrożony nudną i pedantyczną książką pełną notatek, dat i przytoczeń. Lecz w roku 1939 bombardowanie Warszawy pozbawiło mnie wszystkich notatek. Nim następne drugie bombardowanie lub atomowa bomba nie pozbawi mnie wszelkiego materiału bibliograficznego, postanowiłem zużytkować skrócony materiał pamiętnikarski. Wiele faktów zostało opuszczonych. Serce me boli od takiego traktowania materiału, lecz za to czytelnik wie, że rzeczy ważne nie zostały zagubione w drobiazgach.
Osobę Tytusa Filipowicza świetnie charakteryzuje jedno z zachowanych w kolekcji wspomnień:
Był to człowiek, który łączył w sobie cechy charakteru zachodnioeuropejskiego z najlepszymi cechami słowiańskimi. Pozbawiony porywczej słowiańskości i zapalczywości, zawsze bardzo zrównoważony i spokojny - posiadał wszechstronnie rozwinięte zdolności analityczne. Jego rady i wskazówki, jego zimna krew w momentach najbardziej dramatycznych i wreszcie jego zawsze mu towarzyszące, wysoce rozwinięte poczucie humoru - jednały mu przyjaciół wśród towarzyszy pracy .
Tytus Filipowicz (ur. 21 listopada 1873[2] w Warszawie, zm. 18 lipca 1953 w Londynie) – polski działacz polityczny, dyplomata, publicysta. Przed I wojną światową jeden z przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej. Jako kierownik Ministerstwa Spraw Zagranicznych 16 listopada 1918 r. podpisał depeszę notyfikującą powstanie państwa polskiego. Chargé d’affaires w RFSRR (1921), poseł i następnie ambasador RP w Stanach Zjednoczonych (1929–1932). Członek loży wolnomularskiej w Warszawie w czasach II Rzeczypospolitej, założyciel Unii Narodowo-Państwowej w 1922 roku
Ukończył szkołę górniczą w Dąbrowie Górniczej. Następnie pracował jako sztygar w kopalni „Flora”. W 1897 został redaktorem socjalistycznego pisma „Górnik”. Początkowo działał w ramach PPS na terenie Zagłębia Dąbrowskiego, a przed I wojną światową stał się jednym z przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej. Prowadził niepodległościową propagandę w Londynie (w socjalistycznym czasopiśmie „Przedświt”), gdzie ukończył Szkołę Nauk Politycznych. W ramach PPS–u współpracował blisko z Józefem Piłsudskim. Razem z Piłsudskim udał się w 1904 r. do Japonii w celu pozyskania tamtejszych władz dla sprawy polskiej. W latach 1907–1914 działał w PPS Frakcji Rewolucyjnej. W 1915 r. został oddelegowany do prowadzenia w Warszawie nieoficjalnego przedstawicielstwa Naczelnego Komitetu Narodowego. Funkcję tę pełnił do 20 maja 1916 r., kiedy to został aresztowany przez okupacyjne władze niemieckie. Na początku 1917 r. pełnił funkcję referenta prawno-historycznego w Departamencie Stanu Tymczasowej Rady Stanu. Jednocześnie pracował w nieoficjalnym biurze prasowym przy przedstawicielu austro-węgierskiego Armeeoberkommando w Warszawie, płk. Paiču. W związku z tym w maju 1917 r. został ponownie aresztowany przez niemiecką policję i zwolniony pod warunkiem wyjazdu do Krakowa.
W okresie od czerwca do grudnia 1917 r. kierował biurem informacyjnym Naczelnego Komitetu Narodowego w Wiedniu, zaś od stycznia do listopada 1918 r. pełnił funkcję zastępcy przedstawiciela Rady Regencyjnej w Wiedniu[8]. W dniach 16-17 listopada 1918 r. kierował Ministerstwem Spraw Zagranicznych. W okresie od 18 listopada do 13 grudnia 1918 r. pełnił funkcję wiceministra w MSZ.
W latach 1921–1933 pełnił kolejno funkcje: przewodniczącego „Misji specjalnej na Kaukaz Południowy” w randze ministra pełnomocnego III klasy[b], chargé d’affaires w RFSRR (1921), posła w Finlandii, posła w Belgii, posła, następnie ambasadora w USA (1929–1932), od 1930 również posła w Meksyku.
Po powrocie z misji w Waszyngtonie przeniesiony w 1933 w stan spoczynku. Inicjator i prezes Ligi Odrodzenia Gospodarczego, przekształconej w styczniu 1936 w Polską Partię Radykalną. W grudniu 1937 zgłosił akces do Klubu Demokratycznego. Po agresji III Rzeszy i ZSRR na Polskę wyjechał do Francji. W latach 1941–1942 i 1949–1953 był członkiem Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej. W styczniu 1937 był prezesem komitetu głównego Polskiego Czerwonego Krzyża.
Po II wojnie światowej pozostał na uchodźstwie w Wielkiej Brytanii. Pełnił obowiązki przewodniczącego Polskiego Stronnictwa Demokratycznego (1945–1947), z którego został wykluczony w 1947 za poparcie udzielone Augustowi Zaleskiemu.
Zmarł w Londynie 18 lipca 1953
Instytut Piłsudskiego w Londynie jest kontynuacją Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski, który powstał w Warszawie w latach 1923-24. Po śmierci Marszałka Józefa Piłsudskiego Instytut ten został przemianowany na Instytut Józefa Piłsudskiego Poświęcony Badaniu Najnowszej Historii Polski.
Przerwana w 1939 roku działalność Instytutu w Warszawie podjęta została po wojnie, na emigracji niepodległościowej. W marcu 1947 r. powołano do życia Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie Poświęcony Badaniu Współczesnej Historii (IJPL). Inicjatorami jego odtworzenia byli m.in. Władysław Bortnowski, Tytus Filipowicz, Kazimierz Iranek-Osmecki, Tadeusz Münnich, Aleksandra Piłsudska, Wacław Stachiewicz i inni. Instytut stał się jedną z pierwszych kulturalnych i edukacyjnych organizacji założonych w celu promowania historii Polski w Wielkiej Brytanii.
Instytut zajmuje się gromadzeniem, zabezpieczaniem, przechowywaniem oraz udostępnianiem materiałów historycznych (archiwaliów, publikacji i eksponatów muzealnych) z okresu współczesnej historii Polski; w szczególności tych pośrednio lub bezpośrednio dotyczących osoby Marszałka Józefa Piłsudskiego i jego współpracowników. Do zadań Instytutu Piłsudskiego w Londynie jako placówki naukowo-badawczej należy również rozpowszechnianie wiedzy o Polsce i jej historii wśród szerokiej społeczności — polskiej jak i angielskiej, począwszy od naukowców, a skończywszy na młodzieży szkolnej. Instytut osiąga ten cel poprzez prowadzenie samodzielnych badań, ogłaszanie drukiem opracowań historycznych, organizację odczytów, wykładów i wystaw związanych z patronem oraz rocznicami niepodległościowymi.
W realizacji powyższych zadań pomaga trzech pracowników etatowych oraz przyjeżdżający okresowo z Polski archiwiści z wiodących polskich placówek naukowych. Najważniejszą i najliczniejszą siłą Instytutu jest wielopokoleniowa, oddana sprawie grupa wolontariatu.
ILUSTRACJA:
Tytus Filipowicz - ambasador Polski w Stanach Zjednoczonych.
1930-10-09 (NAC)
Rekonstrukcja cyfrowa i koloryzacja: © Portal Polonii
ŹRÓDŁO TEKSTU:
STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
Referat wygłoszony na XXXVIII sesji Stałej Konferencji MABPZ - Londyn 2016 r.
INSTYTUT PIŁSUDSKIEGO W LONDYNIE
Na licencji: CC BY-SA
Zgodnie z prawem autorskim kopiowanie fragmentów lub całości tekstów wymaga pisemnej zgody redakcji.
PORTAL POLONII
internetowa platforma wiedzy o i dla Polonii
W 2023 roku projekt dofinansowany ze środków Kancelarii Prezesa Rady Ministrów
w ramach konkursu Polonia i Polacy za Granicą 2023
Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Kancelarii Prezesa Rady Ministrów
Kwota dotacji: 175 000,00 zł
Kwota całkowita: 191 000,00 zł
Portal Polonii (portalpolonii.pl) łączący w swoich publikacjach rezultaty badań naukowych nad polską diasporą z bieżącymi informacjami o działalności Polonii, jest wielopłaszczyznową platformą wymiany myśli i doświadczeń: środowisk badaczy i organizacji polskich oraz polonijnych poza granicami kraju. Dotychczas te perspektywy, pomimo, że uzupełniają się w sposób naturalny, prezentowane były odrębnie. Za tym idzie nowy sposób prezentacji zagadnień związanych z życiem i aktywnością naszych rodaków, potrzebny w równym stopniu Polonii jak i środowisku akademickiemu.
Polonii – co wiemy z analiz badawczych - brakowało często usystematyzowanej, zobiektywizowanej wiedzy na temat m.in. historycznej perspektywy i zrozumienia kulturowych procesów kształtowania się polskich ośrodków na emigracji. Akademikom starającym się śledzić aktualne doniesienia pochodzące od polskich organizacji w świecie, brakowało dotychczas miejsca, w którym na podstawie metodologicznie uporządkowanych źródeł i poddanych krytycznej analizie treści, można wyznaczać trendy i kierunki badań nad Polonią. Dzięki Portalowi Polonii oba wymienione aspekty spotykają się w jednym, powszechnie dostępnym miejscu, tworząc synkretyczną całość, z perspektywą dalszego rozwoju. Portal dostarcza także – co ważne - wieloaspektowej informacji o Polonii rodakom w kraju, wśród których poczucie wspólnoty ponad granicami jest w ostatnich latach wyraźnie zauważalne.
