ODCINEK 52 Ż jak Życie dr hab. Lech Giemza profesor KUL
POSŁUCHAJ
DO POBRANIA
KONSPEKT I SPIS LEKTUR
- Część wprowadzająca definicyjno-wyjaśniająca czym jest zjawisko życia:
jako kategoria biologiczna, życie jako proces, ale życie jako kategoria etyczna, postawy moralnej, wyzwania
poszukiwanie sensu życia
Częstym motywem w literaturze jest raktowanie ludzkiego życia jak występu aktorów - marionetek na scenie (życia).
Jan Kochanowski - O żywocie ludzkim
Fraszki to wszystko, cokolwiek myślimy
Fraszki to wszystko, cokolwiek czynimy
(…)
Zacność, uroda, moc, pieniądze, słowa
Wszystko to runie jako polna trawa;
Naśmiewszy się nam i naszym porządkom
Wemkną nas w mieszek jako czynią łątkom
William Shakespeare - Makbet
Życie jest cieniem ruchomym jedynie, nędznym aktorem, / który przez godzinę pyszni się i miota po scenie.
Bolesław Prus - Lalka
– Marionetki!… Wszystko marionetki! Zdaje im się, że robią, co chcą, a robią tylko, co im każe sprężyna, taka ślepa jak one. Kiedy źle kierowany dżokej wywrócił się na tańczących parach, pan Ignacy posmutniał. – Dopomóc do szczęścia jeden drugiemu nie potrafi, ale zrujnować cudze życie umieją tak dobrze, jak gdyby byli ludźmi…
Scena, kiedy to Ignacy Rzecki z filozoficzną zadumą przygląda się figurkom – zabawkom w swojej wystawie sklepowej.
Cyprian Kamil Norwid - Marionetki
Jak się nie nudzić na scenie tak małej
Tak niemistrzowsko zrobionej
Gdzie wszystkie wszystkich ideały grały,
A teatr życie płacony
Włądysław Stanisław Reymont - Komediantka
(…) komediancki świat! Udawania, które później bierzecie za rzeczywistość, chimery! (…) Aktorzy, artyści, twórcy! to tylko ślepe narzędzia przyrody – natury, która ich używa do objawienia siebie i dla celów sobie tylko wiadomych. Im się zdaje, że oni są czymś istotnym – smutne złudzenia, są narzędziem, które pójdzie na śmiecie wtedy, jak przestanie być potrzebnym, albo zrobi się nieużytecznym.
Poszukiwanie sensu życia oraz osąd świata są fundamentalnymi tematami w literaturze. Bohaterowie literaccy często wyruszają na podróże w wymiarze rzeczywistym lub wewnętrznym, aby zgłębić tajemnice ludzkiego istnienia i rozeznać się w złożoności świata, w którym żyją. Te poszukiwania, choć czasami pełne trudności i rozczarowań, stanowią sedno ich rozwoju i ewolucji.
Przykładem nieustającego pytania o sens jest „Kordian” Juliusza Słowackiego
W dramacie główny bohater, Kordian, jest postacią silnie związana z poszukiwaniem sensu życia i osądem świata wokół niego. Jego podróż emocjonalna, duchowa i filozoficzna jest centralnym elementem utworu, a kontekst historyczny tego dramatu, tj. okres walki o niepodległość Polski w XIX wieku, dodaje głębszy wymiar do tych poszukiwań. Kordian to młody człowiek, który pragnie znaleźć swoje miejsce w świecie. Kordian poszukuje sensu życia podróżując przez kraje Europy. Główny bohater spotyka różnych ludzi, próbując znaleźć swoje miejsce w tym dynamicznym i niepewnym świecie. Jego podróż staje się metaforą dla poszukiwania tożsamości narodowej i indywidualnej. Jego wewnętrzne konflikty, wątpliwości i zmagania tworzą skomplikowany portret bohatera, który nie jest pewny swojej roli ani sensu swoich działań. Jego refleksje filozoficzne ukazują jego poszukiwania duchowe i próby zrozumienia głębszych prawd życiowych i sensu życia. W miarę jak Kordian podąża przez swoją podróż, staje się coraz bardziej świadomy brutalnej rzeczywistości.
Tadeusz Gadacz – życie to wyjście poza siebie, nie czekanie na koniec, zaryzykowanie; życie jako kategoria dynamiczna, dramatyczna, antidotum na samotność, zamknięcie
Od wielu lat zastanawiam się nad tematem umiejętnego życia. Sformułowałem kiedyś taką tezę, że każdy powinien realizować siebie w swojej jednorazowości, bo każdy człowiek jest „jednorazowy”, czyli niepowtarzalny. Życie zostało nam dane po to, żeby je przeżywać, żeby czerpać z niego radość.
Przytoczę metaforę niemieckiego socjologa i filozofa Georga Simmela, do którego często się odwołuję. Otóż Simmel powiedział, że każdy człowiek, rodząc się, ma swoje własne drzwi, przez które powinien wejść w świat. I jeżeli przez te drzwi nie przejdzie, to one zostaną zamknięte, a wtedy będzie musiał przechodzić przez cudze. Wtedy taki ktoś nie żyje autentycznie, nie odkrywa siebie, tylko gra role, które wdrożyli mu inni: rodzice, tradycja, nauczyciele. [...] Człowiek musi mieć punkt odniesienia, życie nie ma sensu, jeśli nie jest życiem dla kogoś. Nie twierdzę, że to nie może być życie dla Boga. Może, tylko to życie musi być absolutnie autentyczne, bo jeśli nie jest, to wtedy ludzie szukają innych sposobów samorealizacji, często w hipokryzji, udawaniu. Ja nigdy nie udawałem, zawsze starałem się być uczciwy wobec siebie. Zapragnąłem żyć dla kogoś i to pragnienie zrealizowałem. Nie wykluczam jednak takiej możliwości, że ktoś może tego kogoś, dla kogo żyje, znaleźć w sobie.
- opisywanie kolejnych pozycji literackich z zakresu „życia” z częścią cytatów odpowiadających zagadnieniu:
Jarosław Iwaszkiewicz „Brzezina”
- życie bez życia, bohater, który tęskni za zmarłą osobą, nie chce już żyć, a jednak...
(...) cieszył się, ze jeszcze parę dni zostało mu do życia. Dnie te urosły mu teraz w obszar nieskończony, godziny, które mu zostały do wieczora, wydłużyły się fantastycznie i każdą chwilę odczuwał jak podarowany mu kosztowny przedmiot.
Z treści utworu poznajemy Stanisława - młodego człowieka, który cierpi z powodu choroby, gruźlicy. Kiedy choroba jest już bardzo zaawansowana postanawia przyjechać do brata, by przed śmiercią spędzić z nim ostatnie chwile i w ciszy jego leśniczówki dokończyć żywota. Śmieć jednym z ważniejszych elementów tej opowieści: główny bohater umiera, natomiast jego brat wciąż pozostaje w żałobie po śmierci swej ukochanej żony. Wielki smutek, który mu doskwiera, uniemożliwia mu normalną egzystencję - nie pozwala na życie, a jedynie na tkwienie w żalu z dnia na dzień.
Motyw poszukiwania swego miejsca na świecie i własnej tożsamości, która pozwala nam na spokojne i zgodne z własnym ja, życie.
Stanisław Barańczak
- życie jako kategoria etyczna, wezwanie do twórczości moralnie odpowiedzialnej;
„Życie w gruncie rzeczy ma sens…” - stwierdzenie Barańczaka w rozmowie z Krzysztofem Biedrzyckim
W rozmowie z Piotrem Wierzchosławskim
[…] życie zostało każdemu z nas dane, aby zrobił z niego coś sensowneg o, jednocześnie zaś życiu temu towarzyszy bez chwili przerwy cień śmierci, która może nastąpić w każdym momencie i przekreślić sensowność wszelkich naszych wyborów. Innym przykładem […] jest oczywiście problem zła, którego istnienie w świecie również wydaje się podważać jego sensowność. Otóż twórczość, która ma jakiekolwiek pretensje do wewnętrznej uczciwości, nie może na te fakty zamykać oczu. Co więcej, musi wyprowadzać z uświadomienia sobie sprzeczności świata całą swoją artystyczną filozofię i kształt
Poezja powinna być nieufnością. Krytycyzmem. Demaskatorstwem. Powinna być tym wszystkim, aż do chwili, gdy z tej Ziemi zniknie ostatnie kłamstwo, ostatnia demagogia i ostatni akt przemocy.
W wykładzie wygłoszonym podczas uroczystości nadania tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu Śląskiego Barańczak mówił:
Stoi przed Wami człowiek, który poświęcił całe swoje życie pewnej dziedzinie działalności ludzkiego umysłu, jaką stanowi układanie słów i zdań danego języka w taki sposób, aby powstawały z tego wypowiedzi zarazem zwięźlejsze i zawierające w sobie więcej sensu niż wszelkie inne typy wypowiedzi korzystające z tegoż języka. Otóż człowiek ten od początku swojego zajmowania się tą dziedziną jest głęboko przekonany, że stanowi ona dla każdego ludzkiego społeczeństwa – w każdej epoce, a szczególnie w obecnej – rzecz niezbędną. Jednocześnie ten sam człowiek jest równie głęboko przekonany, że dziedzina ta na realne losy społeczeństwa ma – znowu: w każdej epoce, a szczególnie obecnej – wpływ minimalny, jeśli nie żaden. […] z pozoru nie sposób wypowiedzieć o poezji dwóch bardziej sprzecznych wzajemnie sądów. A jednak, wbrew zdroworozsądkowej logice, oba sądy są w jednakowej mierze prawdziwe.
CAŁE ŻYCIE PRZED TOBĄ
Całe życie przed tobą, spójrz; cały świat czeka
na ciebie tą poczekalnią, twarzą tego człowieka,
który zasnął nad stołem z rozlaną kałużą piwa,
nieogolony i zmięty; przed tobą całe i obce
życie, na stos śpiącego ciała zwalone w poprzek
twego spojrzenia – i jest; i żyje; i żyjąc – wzywa
ciebie. Czy to jest właśnie to, czegoś się spodziewał?
Czy rodząc się, mogłeś wiedzieć, żeś tylko w jedno się przedarł
życie – że cała reszta czeka cię, obca i żywa?
Wisława Szymborska
– ułuda życia, obudzenie się do życia; czekanie na coś, co ma się wydarzyć; ucieczka w teatralizację życia;
O ŚMIERCI BEZ PRZESADY
Nie ma takiego życia,
które by choć przez chwilę
nie było nieśmiertelne.
Śmierć
zawsze o tę chwilę przybywa spóźniona.
ŻYCIE NA POCZEKANIU
Życie na poczekaniu
Przedstawienie bez próby
Ciało bez przymiarki
Głowa bez namysłu
Nie znam roli, która gram,
Wiem tylko, że jest moja, niewymienna
O czym jest sztuka zgadywać muszę wprost na scenie
Kiepsko przygotowana do zaszczytu życia
Narzucone mi tempo akcji znoszę z trudem
Improwizuję, choć brzydzę się improwizacją
Potykam się co krok o nieznajomość rzeczy
Mój sposób bycia zatrąca zaściankiem
Moje instynkty to amatorszczyzna
Trema, tłumacząc mnie tym bardziej upokarza.
Nie do cofnięcia słowa i odruchy,
Niedoliczone gwiazdy,
Charakter jak płaszcz w biegu dopinany,
Oto żałosne skutki tej nagłości.
Gdyby choć jedną środę przećwiczyć zawczasu.
Albo choć jeden czwartek raz jeszcze powtórzyć,
A ty już piątek nadchodzi z nieznanym mi scenariuszem.
Czy to w porządku?- pytam
Z chrypką w głosie, bo nawet mi się dano odchrząknąć za kulisami.
Złudna jest myśl, że to tylko pobieżny egzamin
Składamy w prowizorycznym pomieszczeniu
Nie, stoję wśród dekoracji i widzę jak są solidne.
Uderza mnie precyzja wszelkich rekwizytów.
Aparatura obrotowa działa od długiej już chwili,
Pozapalane zostały najdalsze nawet mgławice.
Och, nie mam wątpliwości, że to premiera,
I cokolwiek uczynię, zmieni się na zawsze
w to co uczyniłam.
Jacek Kaczmarski – piosenka „Poczekalnia”
Uderzyło w nas jak gromem spojrzeliśmy wreszcie w krąg
A już wiele wiele świtów przeminęło
I patrzymy w starcze oczy powstrzymując drżenie rąk
Zadziwieni gdzie się życie nam podziało
Wybiegamy na perony lecz na torach leży rdza
Semafory hen pod lasem opuszczone
Żaden pociąg nie zabierze już z tej poczekalni nas
Milczą teraz niepotrzebne megafony
I gorzko się zapatrzyliśmy
W zabrane nam dalekie strony
I w duszach swych przeklinaliśmy
Tę łatwą wiarę w megafony
- życie jako szkoła i życie jako teatr - ciągłe czekanie na prawdziwe życia – nie ma repetowania życia/klasy
Edward Stachura - Życie to nie teatr
Życie to jest teatr, mówisz ciągle, opowiadasz;
Maski coraz inne, coraz mylne się zakłada;
Wszystko to zabawa, wszystko to jest jedna gra
Przy otwartych i zamkniętych drzwiach.
To jest gra!
Życie to nie teatr, ja ci na to odpowiadam;
Życie to nie tylko kolorowa maskarada;
Życie jest straszniejsze i piękniejsze jeszcze jest;
Wszystko przy nim blednie, blednie nawet sama śmierć!
Ty i ja - teatry to są dwa!
Ty i ja!
Ty - ty prawdziwej nie uronisz łzy.
Ty najwyżej w górę wznosisz brwi.
Nawet kiedy źle ci jest, to nie jest źle.
Bo ty grasz!
Ja - duszę na ramieniu wiecznie mam.
Cały jestem zbudowany z ran.
Lecz kaleką nie ja jestem, tylko ty!
Dzisiaj bankiet u artystów, ty się tam wybierasz;
Gości będzie dużo, nieodstępna tyraliera;
Flirt i alkohole, może tańce będą też,
Drzwi otwarte zamkną potem się.
No i cześć!
Wpadnę tam na chwilę, zanim spuchnie atmosfera;
Wódki dwie wypiję, potem cicho się pozbieram;
Wyjdę na ulicę, przy fontannie zmoczę łeb;
Wyjdę na przestworza, przecudowny stworzę wiersz.
Ty i ja - teatry to są dwa.
Ty i ja!
Ty - ty prawdziwej nie uronisz łzy.
Ty najwyżej w górę wznosisz brwi.
I niezaraźliwy wcale jest twój śmiech.
Bo ty grasz!
Ja - duszę na ramieniu wiecznie mam.
Cały jestem zbudowany z ran.
Lecz gdy śmieje się, to wkrąg się śmieje świat!
William Shakespeare - „Hamlet” – literatura pokazuje głębokie odniesienia do prawdy o życiu;
- popkultura - teksty piosenek o życiu
- podsumowanie odcinka przez eksperta.
NAWIĄZANIE DO UTWORÓW LITERACKICH
Ernest Hemingway „Stary człowiek i morze”
Jarosław Iwaszkiewicz „ Brzezina’
Stanisław Barańczak „Całe życie przed tobą”
Wisława Szymborska „Wiersze wszystkie”, „Życie na poczekaniu”
ALFABET - ODCINKI
Przyjaźń Porażka Mądrość Tęsknota Liberalizm Laicyzm Uprzejmość Fantastyka Groteska Ekscentryzm Kontrkultura Romantyzm Życie Prawda Natura Cuda Prowincja - ujęcie drugie Historia Miasto Bieda Prowincja - ujęcie pierwsze Światło Modlitwa Piękno Tłum Starość Małżeństwo Jaźń Niewiara Ciało Sztuka Rytuał Świętość Samotność Humor Dzieciństwo bezczelność Śmierć Ironia Codzienność Patos Tragizm Ideologia CYNIZM OBOJĘTNOŚĆ UWAŻNOŚĆ Ojczyzna OJCOSTWO Dzikość Nienawiść Gościnność NADZIEJA DIALOG AMBICJA miłosierdzie dewocja wstyd gniew praca zabawa szczęście melancholia rozpacz głupota
STRONA GŁÓWNA ALFABETU LITERATURY POLSKIEJ
WIĘCEJ O PROJEKCIE
ALFABET, czyli...
Po dzieła literatury polskiej sięgać można z wielu powodów – obowiązku szkolnego, pasji czytelniczej, kontemplacji piękna wyrażonego w sztuce. Jednym z powodów zainteresowania może być próba znalezienia odpowiedzi na pytania odwiecznie i uniwersalnie ważne – czym są i jak mogą realizować się idee z którymi obcujemy na co dzień, stanowiące element naszych moralnych wyborów. Altruizm, bohaterstwo, cnota… układają się w alfabet wartości.
W tym aspekcie w polskiej literaturze możemy znaleźć różnorodność interpretacji, historycznych odniesień i form wyrazu, które świadczą o bogactwie rodzimej kultury budującej w ciągu wieków naszą narodową tożsamość, jej odniesień do światowego dorobku cywilizacyjnego, a w nim twórczego dyskursu, którego zawsze byliśmy aktywnym uczestnikiem. Inspiracja płynąca z literackich wzorców daje bezpośredni emocjonalny impuls do osobistej refleksji odbiorcy, systematyzuje wiedzę o historii idei, procesach kulturowych i pozwala zrozumieć zjawiska historyczne, których emanacją są literackie dzieła. Polska twórczość literacka daje cały wachlarz odpowiedzi na nurtujące nas dylematy zarówno moralne jak związane z narodową tożsamością. Pozostaje jednak pytanie, gdzie ich szukać?
WYKORZYSTANIE MATERIAŁÓW
Projekt „Alfabet literatury Polskiej” zakładając synkretyczną prezentację w twórczości polskich pisarzy ważnych dla każdego z nas idei, odpowiada na to pytanie w przystępnej i atrakcyjnej formie. Stanowi swoisty drogowskaz w świecie pełnym informacyjnego chaosu i wątpliwych ideałów. Naukowcy, literaturoznawcy, przedstawiciele środowisk akademickich zgodnie z przyjętym porządkiem alfabetycznym, prezentują odbiorcom projektu przekrojową panoramę dzieł literackich, w których podejmuje się tematykę idei i zjawisk z nimi związanych.
Projekt adresowany jest do wszystkich grup wiekowych, ze szczególnym akcentem na młodzież uczącą się, dzięki czemu stanowi materiał uzupełniający programy kształcenia w zakresie języka i literatury polskiej. W zamyśle przeznaczony jest w równej mierze dla odbiorców w Polsce, jak też Polonii i Polaków poza granicami kraju.
CELE PROJEKTU
Cele projektu "Alfabet literatury polskiej" to:
- Popularyzacja i upowszechnienie dorobku polskiej literatury w ujęciu odpowiadającym współczesnym trendom cywilizacyjnym koncentrującym się na pojęciach – ideach, aktualnych w bieżącym dyskursie kulturowym – w Polsce i za granicą, w środowiskach polskich i polonijnych oraz środowiskach autochtonicznych miejsc zamieszkania naszych rodaków.
- Zainteresowanie polskiej młodzieży w kraju i za granicą polską kulturą wyrażoną w rodzimych dziełach literackich, odpowiadającą na uniwersalne pytania jakie stawia sobie dorastające pokolenie.
Tym samym dostarczenie argumentów w potencjalnej dyskusji o wartości polskiej kultury. - Budowanie tożsamości i dumy narodowej poprzez wskazanie i omówienie literackich źródeł specyficznie polskich, a zarazem uniwersalnie ważnych, bo osadzonych w globalnym dorobku cywilizacyjnym.
- Dostarczenie materiałów uzupełniających proces kształcenia w zakresie literatury i języka polskiego dla szkół i ośrodków edukacyjnych w kraju i za granicą
- Popularyzacja czytelnictwa w języku polskim i nauki języka
- Pobudzenie dyskusji nad polskim dorobkiem literackim w aspekcie historii idei
ODBIORCA PROJEKTU
Grupę docelową stanowią:
- Polonia i Polacy poza granicami kraju – w szczególności polskie szkoły, ośrodki kultury polskiej, organizacje polskie i polonijne na obczyźnie
- Polacy w kraju – w szczególności młodzież kształcąca się na poziomie średnim i wyższym, jako materiał uzupełniający do zajęć z literatury i języka polskiego
- Ośrodki naukowe i badawcze w Polsce i za granicą zajmujące się literaturą polską (listy dialogowe w językach obcych umożliwią zrozumienie obcokrajowcom)
- Instytucje rządowe w gestii których leży upowszechnianie polskiej kultury i dziedzictwa narodowego oraz oświata polska
- Instytucje pozarządowe zainteresowane tematyką projektu
ALFABET JĘZYKA POLSKIEGO
Projekt dofinansowany przez Instytut Rozwoju Języka Polskiego
ze środków Ministra Edukacji Narodowej
Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem IRJP ani MEN