Multimedialny cykl edukacyjny dla Polaków i Polonii

 

STRONĘ PROJEKTU WYŚWIETLONO RAZY

ALFABET LITERATURY POLSKIEJ
Multimedialny cykl edukacyjny dla Polaków i Polonii

ODCINEK 33   R jak Rytuał dr hab. Lech Giemza profesor KUL

POSŁUCHAJ

KONSPEKT I SPIS LEKTUR

- Część wprowadzająca definicyjno-wyjaśniająca czym jest zjawisko rytuału:
to zespół specyficznych dla danej kultury symbolicznych sekwencji sformalizowanych czynów i wypowiedzi, wykonywanych w celu osiągnięcia pożądanego skutku, który jednakże może być znacznie oderwany od pozornie oczywistego celu funkcjonalnego;
Rytuał jest niekiedy traktowany jako synonim słowa obrzęd choć w mowie potocznej ma nieco bardziej ekstensywny kontekst.
Rytuały często wiążą się z takimi zjawiskami jak sacrum a niekiedy też tabu. Bywają automatyzowane, przekształcając się w nawyk. Błędem jest twierdzić, że są związane wyłącznie z religijnymi.
Są powszechne w dzisiejszych społeczeństwach rytuały świeckie, takie jak kibicowanie klubowi sportowemu, czy też chodzenie na zakupy, nie tylko w celu kupowania niezbędnego towaru, ale też sprawienia sobie satysfakcji;

Całe życie człowieka nacechowane jest wydarzeniami o charakterze rytualnym.
W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji rytuału, które tworzone były w zależności od nurtów, potrzeb czy zainteresowań. Encyklopedia PWN przez rytuał rozumie „zespół czynności stanowiący ustaloną formę zewnętrzną społecznie doniosłego aktu, uroczystości, ceremonii”
W każdym rytuale odnaleźć można świadome i dobrowolne działanie ludzkie. Nie jest to jednak reguła, ponieważ w zdarzeniach odnoszących się do życia codziennego osoba może nie zdawać sobie sprawy ze znaczenia wykonywanych czynności (np. powitanie). Rytuał prawie zawsze ma formę społecznego przymusu, a niewykonanie go powoduje implikacje moralne, czyli wyrzuty sumienia. Traktowanie go jako formy przymusu społecznego może więc sprawiać, że w jednostce rodzi się poczucie wewnętrznej powinności, która zmusza ją do takiego a nie innego działania. I właśnie dlatego niektórzy badacze uważają, że nie można traktować działania rytualnego jako dobrowolnego. Jednak większość popiera pogląd, który wychodząc od pojęcia „przymusu społecznego”, kładzie nacisk na jego akceptację. To oznacza, że jednostka, która wykonuje rytuał, zarazem akceptuje przymus społeczny, a to prowadzi bezpośrednio do świadomości i dobrowolności zachowania człowieka.
Kolejnym elementem jest zbiorowy i społeczny charakter rytuału. Rytuał zazwyczaj jest skierowany w stronę grupy, co decyduje o jego społecznym charakterze (nawet jeśli jest wykonywany tylko przez jedną osobę). Język, tradycja czy normy moralne (zawsze obecne komponenty rytuałów) stają się nośnikami wszystkich wartości społecznych, które są przekazywane jednostkom – można więc stwierdzić, iż każdy rytuał nosi znamiona procesów socjalizacyjnych.
Każdy rytuał, aby mógł zostać utrwalony, podlega nieustannemu procesowi powielania i powtarzania, których nawet śmierć jednostki nie jest w stanie przerwać. Zawsze znajdą się osoby, które będą w stanie go odtworzyć, a jest to niezbędny warunek do zachowania treści i formy rytuału w dłuższym przedziale czasowym.
Każde wydarzenie, jakiego jesteśmy uczestnikami, zostanie przez nas uznane za rytuał, gdy będzie spełniało kryterium formalności, czyli przestrzegało narzuconej formy, którą cechują drobiazgowość i powtarzalność zachowań rytualnych. Przykładem są wszelkie podniosłe gesty i pozy, będące stałą i niezmienną częścią wykonywanych wydarzeń.
Kolejnym elementem rytuału są czynności rytualne. Wyróżnia się rytuały krótkotrwałe, w których takie czynności mogą pojawiać się spontanicznie (np. powitanie), i rytuały długotrwałe, które muszą przejść przez kilka etapów (np. rytuały opisane w księgach liturgicznych stają się rytuałami w dopiero momencie zajścia – trwania26). Przez wykonanie rytuału możemy również rozumieć pewien typ komunikacji, który kładzie nacisk na czytelną próbę przekazu treści skonstruowanej w odpowiedni sposób dla odbiorców. Co za tym idzie, rytuały, stanowiąc formę komunikacji międzyludzkiej, stają się zarazem „symbolicznymi zachowaniami w sytuacjach społecznych, stąd też są one jak gdyby podane do czytania. Bez względu na to, czym może być rytuał, pozostaje on zawsze również sposobem wypowiadania się”. Wszelkie sygnały rytualne będą prawidłowo odbierane tylko wtedy, gdy zaczną się różnić od zwyczajnych zachowań. Oznacza to, że sygnały i układy rytualne muszą być w pewien sposób odmienne od codzienności, czyli abstrakcyjne, nieprawdopodobne.
Rytuał zawsze podlega mniejszej lub większej zmianie, wskutek czego bardzo trudno jest za każdym razem tak samo odtworzyć daną czynność rytualną.

Za: Marcin Nowakowski Czym jest rytuał?

- opisywanie kolejnych pozycji literackich z zakresu „rytuału” z częścią cytatów odpowiadających zagadnieniu:

Władysław Reymont - „Chłopi”
- cytat o dniu zadusznym

„A naród płynął całą drogą pod topolami ku cmentarzowi; w mroku, co był już przytrząsł świat jakby popiołem szarym, błyskały światła świeczek, jakie mieli niektórzy, i chwiały się żółte płomyki lampek maślanych, a każdy, nim wszedł na cmentarz, wyciągał z tobołka chleb, to ser, to ździebko słoniny albo kiełbasy, to motek przędzy lub tę przygarść lnu wyczesanego, to grzybów wianek, i składali to wszystko pobożnie w beczki - a były one księże, były organistowe i Jambrożego, a reszta dziadowskie, a któren w nie nie kładł, to grosz jaki wciskał w wyciągnięte ręce dziadowskie... i szeptał imiona zmarłych, za które prosił o pacierz...”

Adam Mickiewicz „Dziady cz. II”
– opis rytuału przywoływania duchów, otwarcie na zmarłych, odwołanie się do moralistyki; kto zasługuje na niebo a kto nie;

Przygotowywano wpierw stół, suto zastawiony różnymi potrawami, które przeznaczone były dla zgłodniałych w zaświatach duchów. Kiedy wszystko było już gotowe, okna i drzwi pozamykane, Guślarz - przewodniczący całej uroczystości - rozpoczynał uroczystość wywołując pierwsze duchy, w czym pomagał mu chór zebranych ludzi.
CHÓR
Ciemno wszędzie, głucho wszędzie,
Co to będzie, co to będzie?

GUŚLARZ
Zamknijcie drzwi od kaplicy
I stańcie dokoła truny;
Żadnej lampy, żadnej świécy,
W oknach zawieście całuny.
Niech księżyca jasność blada
Szczelinami tu nie wpada.
Tylko żwawo, tylko śmiało.

STARZEC
Jak kazałeś, tak się stało.

CHÓR
Ciemno wszędzie, głucho wszędzie,
Co to będzie, co to będzie?

GUŚLARZ
Czyscowe duszeczki!
W jakiejkolwiek świata stronie:
Czyli która w smole płonie,
Czyli marznie na dnie rzeczki,
Czyli dla dotkliwszej kary
W surowym wszczepiona drewnie,
Gdy ją w piecu gryzą żary,
I piszczy, i płacze rzewnie;
Każda spieszcie do gromady!
Gromada niech się tu zbierze!
Oto obchodzimy Dziady!
Zstępujcie w święty przybytek;
Jest jałmużna, są pacierze,
I jedzenie, i napitek.

CHÓR
Ciemno wszędzie, głucho wszędzie,
Co to będzie, co to będzie?

GUŚLARZ
Podajcie mi garść kądzieli,
Zapalam ją; wy z pośpiechem,
Skoro płomyk w górę strzeli,
Pędźcie go z lekkim oddechem.
O tak, o tak, daléj, daléj,
Niech się na powietrzu spali.

- komercjalizacja rytualizacji we współczesnej kulturze;

Andrzej Kijowski
- prozaik, eseista, krytyk literacki i teatralny, scenarzysta filmowy, tłumacz; przedstawiciel opozycji piórem walczący z władzą ludową
- esej o piłce nożnej – jako rytuału popkulturowego, narodowego; 1974 rok;

Piłka nożna jest współczesnym widowiskiem kulturowym o globalnym zasięgu. Sport ów przyciąga uwagę ogromnej ilości ludzi, niezależnie od ich statusu społecznego, narodowości, grupy etnicznej, religii etc. Szczególny, "wyróżniony" status, którym sport ów cieszy się wśród fanów piłkarskich oraz skala emocji które rozbudza jest asumptem do rozważań nad jego rytualnym charakterem. Celem niniejszej pracy jest pokazać, że piłkę nożną oraz rytuały łączy szereg aspektów przypisywanych tradycyjnie tym drugim. Niezależnie więc od faktu, czy współczesnym zjawiskom quasi-rytualnym gotowi jesteśmy przypisać ten sam rytualny status co rytuałom społeczeństw pierwotnych, futbol odznacza się wybitnie rytualnymi parametrami.Mecze piłkarskie rozgrywane są zawsze w obrębie szczególnej przestrzeni. Stadiony piłkarskie są obiektami wyróżnionymi i odgrodzonymi od przestrzeni dnia codziennego. Co więcej, rozgrywki futbolowe charakteryzuje cykliczność oraz fakt, iż odbywają się one w ramach skontrastowanego z codziennością "czasu świętego". Zarówno pojedyncze mecze, sezony ligowe jak i cykle turniejowe mają wyraźnie sekwencyjny, zrutynizowany i niezmienny charakter. Kibice piłkarscy oraz piłkarze na czas rozgrywek zyskują atrybuty które Victor Turner przypisywał liminalności. Ponadto, więzi i interakcje zachodzące w obrębie obydwu grup wykazują podobieństwo do Turnerowskiej communitas. W obrębie schematu dramatów społecznych brytyjskiego badacza, widowiska piłkarskie pełnią dziś podobną do rytuałów społeczeństw pierwotnych rolę - strategii kompensującej mającej na celu przywrócenie ładu społecznego.Piłkę nożną wyróżnia w świecie sportu jeszcze jedna cecha, którą dzieli z rytuałem - potencjał do wytwarzania i podtrzymywania niezwykle silnych tożsamości społecznych.

Za: Jakub Kubica Rytualne aspekty piłki nożnej.

Wisława Szymborska - „Wieczór autorski”
- rytuał domowy, codzienność, budowaniu rodzinnej wspólnoty
– śni się bohaterowi żona, która robi codzienne rzeczy, placek ze śliwkami;

Muzo, nie być bokserem to jest nie być wcale.
Ryczącej publiczności poskąpiłaś nam.
Dwanaście osób jest na sali,
już czas, żebyśmy zaczynali.
Połowa przyszła, bo deszcz pada,
reszta to krewni. Muzo.

Kobiety rade zemdleć w ten jesienny wieczór,
zrobią to, ale tylko na bokserskim meczu.
Dantejskie sceny tylko tam.
I wniebobranie.

Nie być bokserem, być poetą,
mieć wyrok skazujący na ciężkie norwidy,
z braku muskulatury demonstrować światu
przyszłą lekturę szkolną - w najszczęśliwszym razie -
o Muzo. O pegazie,
aniele koński.

W pierwszym rządku staruszek słodko sobie śni,
że mu żona nieboszczka z grobu wstała i
upiecze staruszkowi placek ze śliwkami.
Z ogniem, ale niewielkim, bo się placek spali,
zaczynamy czytanie. Muzo.

Niektózy jako swoisty rytuał wskazują na tzw wyklejanki, znakomicie zakomponowane kolaże, wykonywane przez Wisławę Szymborską przez około czterdzieści lat i rozsyłane znajomym i przyjaciołom z różnych okazji - np. Nowego Roku. Ale to tylko uwaga na marginesie tematu.

- podsumowanie odcinka przez eksperta.

NAWIĄZANIE DO UTWORÓW LITERACKICH

Władysław Reymont „Chłopi”
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II
Andrzej Kijowski „Piłka nożna”
Wisława Szymborska „Wieczór autorski”

---

ALFABET - ODCINKI

Przyjaźń Porażka Mądrość Tęsknota Liberalizm Laicyzm Uprzejmość Fantastyka Groteska Ekscentryzm Kontrkultura Romantyzm Życie Prawda Natura Cuda Prowincja - ujęcie drugie Historia Miasto Bieda Prowincja - ujęcie pierwsze Światło Modlitwa Piękno Tłum Starość Małżeństwo Jaźń Niewiara Ciało Sztuka Rytuał Świętość Samotność Humor Dzieciństwo bezczelność Śmierć Ironia Codzienność Patos Tragizm Ideologia CYNIZM OBOJĘTNOŚĆ UWAŻNOŚĆ Ojczyzna OJCOSTWO Dzikość Nienawiść Gościnność NADZIEJA DIALOG AMBICJA miłosierdzie dewocja wstyd gniew praca zabawa szczęście melancholia rozpacz głupota

STRONA GŁÓWNA ALFABETU LITERATURY POLSKIEJ

WIĘCEJ O PROJEKCIE

ALFABET, czyli...

Po dzieła literatury polskiej sięgać można z wielu powodów – obowiązku szkolnego, pasji czytelniczej, kontemplacji piękna wyrażonego w sztuce. Jednym z powodów zainteresowania może być próba znalezienia odpowiedzi na pytania odwiecznie i uniwersalnie ważne – czym są i jak mogą realizować się idee z którymi obcujemy na co dzień, stanowiące element naszych moralnych wyborów. Altruizm, bohaterstwo, cnota… układają się w alfabet wartości.

W tym aspekcie w polskiej literaturze możemy znaleźć różnorodność interpretacji, historycznych odniesień i form wyrazu, które świadczą o bogactwie rodzimej kultury budującej w ciągu wieków naszą narodową tożsamość, jej odniesień do światowego dorobku cywilizacyjnego, a w nim twórczego dyskursu, którego zawsze byliśmy aktywnym uczestnikiem. Inspiracja płynąca z literackich wzorców daje bezpośredni emocjonalny impuls do osobistej refleksji odbiorcy, systematyzuje wiedzę o historii idei, procesach kulturowych i pozwala zrozumieć zjawiska historyczne, których emanacją są literackie dzieła. Polska twórczość literacka daje cały wachlarz odpowiedzi na nurtujące nas dylematy zarówno moralne jak związane z narodową tożsamością. Pozostaje jednak pytanie, gdzie ich szukać?

WYKORZYSTANIE MATERIAŁÓW

Projekt „Alfabet literatury Polskiej” zakładając synkretyczną prezentację w twórczości polskich pisarzy ważnych dla każdego z nas idei, odpowiada na to pytanie w przystępnej i atrakcyjnej formie. Stanowi swoisty drogowskaz w świecie pełnym informacyjnego chaosu i wątpliwych ideałów. Naukowcy, literaturoznawcy, przedstawiciele środowisk akademickich zgodnie z przyjętym porządkiem alfabetycznym, prezentują odbiorcom projektu przekrojową panoramę dzieł literackich, w których podejmuje się tematykę idei i zjawisk z nimi związanych.

Projekt adresowany jest do wszystkich grup wiekowych, ze szczególnym akcentem na młodzież uczącą się, dzięki czemu stanowi materiał uzupełniający programy kształcenia w zakresie języka i literatury polskiej. W zamyśle przeznaczony jest w równej mierze dla odbiorców w Polsce, jak też Polonii i Polaków poza granicami kraju.

CELE PROJEKTU
Cele projektu "Alfabet literatury polskiej" to:

1. Popularyzacja i upowszechnienie dorobku polskiej literatury w ujęciu odpowiadającym współczesnym trendom cywilizacyjnym koncentrującym się na pojęciach – ideach, aktualnych w bieżącym dyskursie kulturowym – w Polsce i za granicą, w środowiskach polskich i polonijnych oraz środowiskach autochtonicznych miejsc zamieszkania naszych rodaków.
2. Zainteresowanie polskiej młodzieży w kraju i za granicą polską kulturą wyrażoną w rodzimych dziełach literackich, odpowiadającą na uniwersalne pytania jakie stawia sobie dorastające pokolenie.
   Tym samym dostarczenie argumentów w potencjalnej dyskusji o wartości polskiej kultury.
3. Budowanie tożsamości i dumy narodowej poprzez wskazanie i omówienie literackich źródeł specyficznie polskich, a zarazem uniwersalnie ważnych, bo osadzonych w globalnym dorobku cywilizacyjnym.
4. Dostarczenie materiałów uzupełniających proces kształcenia w zakresie literatury i języka polskiego dla szkół i ośrodków edukacyjnych w kraju i za granicą
5. Popularyzacja czytelnictwa w języku polskim i nauki języka
6. Pobudzenie dyskusji nad polskim dorobkiem literackim w aspekcie historii idei

ODBIORCA PROJEKTU
Grupę docelową stanowią:

1. Polonia i Polacy poza granicami kraju – w szczególności polskie szkoły, ośrodki kultury polskiej, organizacje polskie i polonijne na obczyźnie
2. Polacy w kraju – w szczególności młodzież kształcąca się na poziomie średnim i wyższym, jako materiał uzupełniający do zajęć z literatury i języka polskiego
3. Ośrodki naukowe i badawcze w Polsce i za granicą zajmujące się literaturą polską (listy dialogowe w językach obcych umożliwią zrozumienie obcokrajowcom)
4. Instytucje rządowe w gestii których leży upowszechnianie polskiej kultury i dziedzictwa narodowego oraz oświata polska
5. Instytucje pozarządowe zainteresowane tematyką projektu

ALFABET JĘZYKA POLSKIEGO
Projekt dofinansowany przez Instytut Rozwoju Języka Polskiego
ze środków Ministra Edukacji Narodowej

Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem IRJP ani MEN