Multimedialny cykl edukacyjny dla Polaków i Polonii

 

STRONĘ PROJEKTU WYŚWIETLONO RAZY

ALFABET LITERATURY POLSKIEJ
Multimedialny cykl edukacyjny dla Polaków i Polonii

ODCINEK 29   D jak Dzieciństwo dr hab. Lech Giemza profesor KUL

POSŁUCHAJ

KONSPEKT I SPIS LEKTUR

- Część wprowadzająca definicyjno-wyjaśniająca czym jest zjawisko dzieciństwa:
jeden z okresów rozwojowych w życiu człowieka. Osobnika ludzkiego w tym okresie nazywa się dzieckiem;
Dokładne granice tego okresu są trudne do określenia, ponieważ przechodzenie z okresu dziecięcego w dorosłość jest bardzo powolne i brak tu gwałtownych zmian, które mogłyby stanowić granicę;

Na przestrzeni wieków można zauważyć istotne ewolucje w postrzeganiu i traktowaniu dzieci. Współcześnie dzieciństwo kojarzy się z czasem bezpieczeństwa, zabawy i nauki nowych rzeczy, ale nie zawsze tak było.
Temat motywu dziecka ma bogate i zróżnicowane aspekty. Dzieła od wieków zwracają uwagę na niewinność, radość, oraz czasem tragiczny los najmłodszych. Czas dzieciństwa w literaturze bywa arkadyjskim, a także może być pełen niespodziewanych i smutnych wydarzeń. Jego ukazanie różni się pod względem sposobu opisywania, jak i samego kontekstu społecznego oraz wartości z nim związanych. Bywa też różnie interpretowane i ukazywane przez pryzmat kultury i czasu, w którym tworzył dany autor. Portret dziecka może pełnić różnorodne role, od symbolicznych do realistycznych, wzbogacając tym samym treść literacką.

- opisywanie kolejnych pozycji literackich z zakresu „dzieciństwa” z częścią cytatów odpowiadających zagadnieniu:

- dziecko najpierw nie istnieje dla literatów, potem z całą mocą się objawia;
na różne sposoby ujawnia się w różnych epokach literackich;
w polskiej literaturze pojawia się w renesansie;

Jan Kochanowski – „Treny” cytat:

Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim!
Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:
Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło.
Tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała,
Wszytkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała.
Nie dopuściłaś nigdy matce się frasować
Ani ojcu myśleniem zbytnim głowy psować,
To tego, to owego wdzięcznie obłapiając
I onym swym uciesznym śmiechem zabawiając.
Teraz wszytko umilkło, szczere pustki w domu,
Nie masz zabawki, nie masz rozśmiać się nikomu.
Z każdego kąta żałość człowieka ujmuje,
A serce swej pociechy darmo upatruje.

Dziecko jako bohater literacki w polskim dziele pojawiło się po raz pierwszy w okresie renesansu. Wówczas Jan Kochanowski, który jest jednym z najważniejszych poetów, stworzył cykl dziewiętnastu „Trenów”. Motyw dziecka jest tutaj jednym z centralnych tematów, a autor porusza go w kontekście osobistej tragedii w chwili śmierci Urszulki, zgłębiając zarazem uniwersalny wymiar straty i żałoby. Zmarła dziewczynka miała zaledwie trzy lata. Podmiot liryczny ukazuje ją jako bezbronną istotę, pozbawioną grzechu. Bardzo szczegółowo przedstawia jej typowe, codzienne zachowania, opisuje także strój oraz wykonywane gesty i ruchy.
Po śmierci dziecka Kochanowski zadaje pytanie o życie pozagrobowe, odnosząc się tym samym do głębszych przemyśleń filozoficznych, dotyczących sensu życia, cierpienia i nadziei na życie wieczne. Jego dzieło dotyka doświadczeń, z którymi wielu ludzi może się identyfikować, co sprawia, że wiersze te stają się powszechnie zrozumiałe i wzruszające.

Adam Mickiewicz - Dziady
W literaturze epoki romantyzmu dziecięce motywy często były uosabiane przez bohaterów, którzy zaznali śmierci w bardzo młodym wieku. Przykładem takiego dzieła są „Dziady” cz. II Adama Mickiewicza. Utwór opisuje starosłowiański, ludowy obrzęd tytułowych „dziadów”, w czasie którego przywoływane są duchy przy pomocy Guślarza, przewodnika i wieszcza kontaktującego się ze światem zmarłych.
Motyw ten zostaje zobrazowany w postaci dwojga dzieci Józia i Rózi, które należą do kategorii duchów lekkich. Przybywają na obrzęd jako trzepoczące skrzydełkami aniołki. Żyją w raju, szczęśliwe wiecznymi zabawami, ale ich dusze nie mogą poznać niebiańskiego pokoju, nie zaznawszy ziemskiej goryczy. Istnienie ludzkie jest bowiem powiązane z goryczą. Dopiero podarowanie ziarenka gorczycy pozwala dostać się do nieba.

Zygmunt Krasiński – „Nie–boska komedia”
- dziecko niewidome; dziecko wyjątkowe, nie pasuje do modelu; dziecko tajemnicze;
Orciowi brak dziecięcej radości i beztroski, nie potrafi się bawić i cieszyć dzieciństwem. Wszystkie jego siły życiowe skierowane są w stronę tworzenia poezji. Gdy traci wzrok, staje się prawdziwym, natchnionym twórcą, tak jak życzyła sobie tego jego matka. Wszystko to, co mówi chłopiec, obraca się w poezję, nie radzi on sobie jednak w codziennym życiu. Łączy on w sobie dwie płaszczyzny - tę realną oraz duchową, żyje na ich pograniczu. 

Zygmunt Krasiński w „Nie-Boskiej komedii” podjął tematykę dziecka niezwykłego na przykładzie losów Orcia, syna hrabiego Henryka. Chłopiec dzięki modlitwom swojej matki zostaje poetą i już od najmłodszych lat przejawia ogromny talent. Nie jest w stanie prowadzić normalnego życia, ponieważ poezja przenika każdy aspekt jego codzienności, dlatego znacząco odróżnia się od swoich rówieśników, szybko staje się dojrzały i cechuje go ogromna wrażliwość. Potrafi również przewidywać przyszłość, co okazuje się dla niego przekleństwem.
Przyczyną jego przedwczesnej śmierci staje się rewolucja. Orcio ginie zabity przez przypadkową kulę podczas oblężenia okopów św. Trójcy. Jego postać symbolizuje motyw dziecka, któremu szczęście i normalne dzieciństwo zostało odebrane przez pragnienie jego matki o posiadaniu syna poety. Poprzez opisanie losów bohatera dziecięcego, Krasiński w swoim dziele eksponuje destrukcyjne wpływy społeczeństwa na niewinne dusze.

- literatura pozytywistyczna „Antek”, „Janko Muzykant”, „Tadeusz” – wiele postaci dziecka, różne ujęcia, trudny los dzieci w pozytywizmie;

Henryk Sienkiewicz

- Janko Muzykant
Nowela „Janko Muzykant” autorstwa Henryka Sienkiewicza opowiada o małym i zaniedbanym chłopcu z biednej wiejskiej rodziny, będącym uosobieniem dziecięcej niewinności. Tytułowy bohater posiada wielkie uzdolnienia muzyczne, ale także jest bardzo słaby i chorowity. Pewnego razu zakrada się do dworu i dotyka skrzypiec, których dźwięk bardzo go fascynuje. W wyniku tego zostaje posądzony o próbę kradzieży i poddany chłoście. Kara doprowadza do śmierci biednego dziecka.
Na przykładzie Janka autor pragnął w swoim utworze ukazać koszmar nieszczęśliwego dzieciństwa ubogich, których uzdolnienia i talenty są niedoceniane przez społeczeństwo. Skrzywdzeni przez los, nie mogą osiągnąć żadnego sukcesu oraz nie mają możliwości na edukację, aby zadbać o swoją lepszą przyszłość.

- W pustyni i w puszczy
Opowiada o pełnej przygód i niebezpieczeństw podróży z perspektywy dzieci Stasia i Nel, które zostają porwane przez Beduinów, a następnie uciekają i wędrują przez Afrykę w towarzystwie czarnoskórych niewolników: Kali i Mea. W czasie tej podróży czternastoletni Staś musi wydorośleć do końca, odrzucić chęć popisywania się i wywyższania oraz szybko stać się odpowiedzialnym nie tylko za siebie, lecz także za innych. Tak samo ośmioletnia Nel przechodzi przemianę. Doświadcza licznych trudności, przeżywając strach i śmiertelną chorobę dzięki pomocy i troskliwej opieki Stasia.
Autor, poprzez motyw dziecka, tworzy bogatą narrację, która przekracza granice wiekowe i kulturowe, podkreślając uniwersalność doświadczeń ludzkich oraz potrzebę współpracy i zrozumienia między różnymi grupami społecznymi. Dzieci stają się źródłem nadziei i siły w obliczu wyzwań podróży przez dziką Afrykę.

Bolesław Prus - Antek
ednym z pozytywistycznych dzieł, które porusza tematykę dziecka, jest nowela pt. „Antek” Bolesława Prusa. Tytułowy bohater jest biednym, wiejskim chłopcem, którego pasją jest rzeźbienie. Przez ciężką sytuację finansową i ogrom pracy, rodzice nie mogli mu zapewnić odpowiedniej opieki. Gdy tylko podrósł, musiał opiekować się młodszym rodzeństwem oraz wypasać świnie i krowy. Chłopiec był marzycielem i nie potrafił skupić się na swoich obowiązkach, dlatego przysparzał wiele kłopotów.
Został wysłany do szkoły, gdzie profesor uczył go tylko abecadła. Przez brak pieniędzy musiał zrezygnować z nauki i udał się do kowala. Szybko nauczył się zawodu, dlatego kowal w obawie o swoje stanowisko wyrzucił chłopca. Następnie rzeźbił piękne figury, które sprzedawał za marny grosz. Nie przynosił żadnego pożytku, więc matka zdecydowała się wysłać go do miasta. Utwór ukazuje biedę oczami dziecka, które pomimo niezwykłego talentu jest niedoceniane i wykorzystywane przez innych.

Maria Konopnicka - „Stacho Safarczyk”
- po śmierci ojca czternastoletni Stacho postanawia przejąć jego obowiązki w domowym gospodarstwie. Chłopiec chce w ten sposób zapobiec powtórnemu zamążpójściu matki oraz groźbie wygnania go z ojcowizny; sentymentalizm połączony z naturalizmem, cytat;

Bruno Schulz - „Sklepy cynamonowe”
- inna figura dziecka – świat dla dziecka jest przygodą i tajemnicą. Dziecko-narrator przedstawia świat poprzez swą nadwrażliwość i fantazję. Rzeczy pozornie błahe i codzienne zmieniają się w magiczny sposób. Zwykły spacer po mieście zmienia się w niezwykłą przygodę.

W liście do Witkacego Schulz pisze:
„Nie wiem, skąd w dzieciństwie dochodzimy do pewnych obrazów o rozstrzygającym dla nas znaczeniu. Grają one rolę tych nitek w roztworze, dokoła których krystalizuje się dla nas sens świata. […] Takie obrazy stanowią program, statuują żelazny kapitał ducha, dany nam bardzo wcześnie, w formie przeczuć i na wpół świadomych doznań. […] Te wczesne obrazy wyznaczają artystom granice ich twórczości. Twórczość ich jest dedukcją z gotowych założeń."

Czesław Miłosz - "Dolina Issy"
- autor powraca wspomnieniami do krainy swego dzieciństwa, opisując dzieje Tomasza Surkonta, którym opiekują się dziadkowie.

Wizerunek domu rodzinnego i kategoria rodzinności niewątpliwie należą do ważnych idei w twórczości autora Doliny Issy. Nie można wszak nie zauważyć powracających u Czesława Miłosza obrazów domu i refleksji nad związkami rodzinnymi, jak w cyklu Świat. (Poema naiwne), jak w wierszach Rodzina czy Nauki. Temat rodzinnego gniazda ma dla Miłosza znaczenie bardzo osobiste i wiąże się z „powrotem do własnych źródeł”, z „prehistorią” jego życia, z obrazami dzieciństwa i młodości na Litwie, które pojawiają się stale w twórczości tego autora. Dolina Issy po części stanowi kontynuację tradycji autobiograficznej powieści o dzieciństwie. Zarazem z tematu rodziny czyni Miłosz kategorię „filozoficzną” opisującą relacje między współczesnością a przeszłością, związki człowieka z porządkiem natury, z drugim człowiekiem i ze społeczeństwem, wreszcie stosunek do Historii i transcendencji. Właśnie znana idea „ściślejszej ojczyzny” (np. koncepcja Rodzinnej Europy), która poetę zafascynowała dzięki Stanisławowi Vincenzowi, uznaje wzory współżycia rodzinno-sąsiedzkiego i przywiązania do miejsca za najlepsze dla bytu społeczno-politycznego. Model ojczyzny prywatnej, „rodzinnej” ma także wymiar duchowy — przeciwstawiony współczesnemu umasowieniu kultury, współczesnej biurokratyzacji oraz „desemiotyzacji” społeczeństwa (termin E. Mieletinskiego). I wreszcie rodzina staje się problemem stylu. Jej obraz odsyła do określonych tradycji genologicznych (baśni, idylli rodzinnej, powieści-rzeki, powieści rodzinnej), czyli ma znaczenie dla sposobu i zasad kreacji świata powieściowego.

Za: Monika Brzóstowicz. Dom rodzinny w "Dolinie Issy" : obecność i wartość

Olga Tokarczuk
- lata 90. – dziecko patrzące swoimi oczami;

Dlaczego dzieciństwo trwa tak niewspółmiernie długo, że nie starcza potem czasu na dorosłość, na refleksję i na to, żeby uczyć się na własnych błędach? / Opowiadania bizarne

- współcześnie nie ma miejsca dla dzieci;

- troska o dziecko „Misie” zespół HEJ – dziecko jako wyrzut sumienia:

Oto meżczyzna - oto kobieta
Nikt nie uwierzy że się kiedyś kochali
Dawno zabrakło rozkoszy zmysłowej
Dawno przestali ze sobą rozmawiać

W pokoju obok z uchem przy ścianie
Siedzi ich syn i cichutko płacze
Wiele by dał by usłyszeć choć słowo
Wiele by dał by ktoś sobie przypomniał

Niekochanym dzieciom wciąż chłodno, laaaa
Niekochane dzieci tulą misie, laaaa

- literatura jako głos dzieci – prawo dziecka do życia i godności;

- podsumowanie odcinka przez eksperta.

NAWIĄZANIE DO UTWORÓW LITERACKICH

Jan Kochanowski „Treny”
Zygmunt Krasiński „Nie–boska komedia”
Maria Konopnicka „Stacho Safarczyk”
Bruno Schulz „Sklepy cynamonowe”

---

ALFABET - ODCINKI

Przyjaźń Porażka Mądrość Tęsknota Liberalizm Laicyzm Uprzejmość Fantastyka Groteska Ekscentryzm Kontrkultura Romantyzm Życie Prawda Natura Cuda Prowincja - ujęcie drugie Historia Miasto Bieda Prowincja - ujęcie pierwsze Światło Modlitwa Piękno Tłum Starość Małżeństwo Jaźń Niewiara Ciało Sztuka Rytuał Świętość Samotność Humor Dzieciństwo bezczelność Śmierć Ironia Codzienność Patos Tragizm Ideologia CYNIZM OBOJĘTNOŚĆ UWAŻNOŚĆ Ojczyzna OJCOSTWO Dzikość Nienawiść Gościnność NADZIEJA DIALOG AMBICJA miłosierdzie dewocja wstyd gniew praca zabawa szczęście melancholia rozpacz głupota

STRONA GŁÓWNA ALFABETU LITERATURY POLSKIEJ

WIĘCEJ O PROJEKCIE

ALFABET, czyli...

Po dzieła literatury polskiej sięgać można z wielu powodów – obowiązku szkolnego, pasji czytelniczej, kontemplacji piękna wyrażonego w sztuce. Jednym z powodów zainteresowania może być próba znalezienia odpowiedzi na pytania odwiecznie i uniwersalnie ważne – czym są i jak mogą realizować się idee z którymi obcujemy na co dzień, stanowiące element naszych moralnych wyborów. Altruizm, bohaterstwo, cnota… układają się w alfabet wartości.

W tym aspekcie w polskiej literaturze możemy znaleźć różnorodność interpretacji, historycznych odniesień i form wyrazu, które świadczą o bogactwie rodzimej kultury budującej w ciągu wieków naszą narodową tożsamość, jej odniesień do światowego dorobku cywilizacyjnego, a w nim twórczego dyskursu, którego zawsze byliśmy aktywnym uczestnikiem. Inspiracja płynąca z literackich wzorców daje bezpośredni emocjonalny impuls do osobistej refleksji odbiorcy, systematyzuje wiedzę o historii idei, procesach kulturowych i pozwala zrozumieć zjawiska historyczne, których emanacją są literackie dzieła. Polska twórczość literacka daje cały wachlarz odpowiedzi na nurtujące nas dylematy zarówno moralne jak związane z narodową tożsamością. Pozostaje jednak pytanie, gdzie ich szukać?

WYKORZYSTANIE MATERIAŁÓW

Projekt „Alfabet literatury Polskiej” zakładając synkretyczną prezentację w twórczości polskich pisarzy ważnych dla każdego z nas idei, odpowiada na to pytanie w przystępnej i atrakcyjnej formie. Stanowi swoisty drogowskaz w świecie pełnym informacyjnego chaosu i wątpliwych ideałów. Naukowcy, literaturoznawcy, przedstawiciele środowisk akademickich zgodnie z przyjętym porządkiem alfabetycznym, prezentują odbiorcom projektu przekrojową panoramę dzieł literackich, w których podejmuje się tematykę idei i zjawisk z nimi związanych.

Projekt adresowany jest do wszystkich grup wiekowych, ze szczególnym akcentem na młodzież uczącą się, dzięki czemu stanowi materiał uzupełniający programy kształcenia w zakresie języka i literatury polskiej. W zamyśle przeznaczony jest w równej mierze dla odbiorców w Polsce, jak też Polonii i Polaków poza granicami kraju.

CELE PROJEKTU
Cele projektu "Alfabet literatury polskiej" to:

1. Popularyzacja i upowszechnienie dorobku polskiej literatury w ujęciu odpowiadającym współczesnym trendom cywilizacyjnym koncentrującym się na pojęciach – ideach, aktualnych w bieżącym dyskursie kulturowym – w Polsce i za granicą, w środowiskach polskich i polonijnych oraz środowiskach autochtonicznych miejsc zamieszkania naszych rodaków.
2. Zainteresowanie polskiej młodzieży w kraju i za granicą polską kulturą wyrażoną w rodzimych dziełach literackich, odpowiadającą na uniwersalne pytania jakie stawia sobie dorastające pokolenie.
   Tym samym dostarczenie argumentów w potencjalnej dyskusji o wartości polskiej kultury.
3. Budowanie tożsamości i dumy narodowej poprzez wskazanie i omówienie literackich źródeł specyficznie polskich, a zarazem uniwersalnie ważnych, bo osadzonych w globalnym dorobku cywilizacyjnym.
4. Dostarczenie materiałów uzupełniających proces kształcenia w zakresie literatury i języka polskiego dla szkół i ośrodków edukacyjnych w kraju i za granicą
5. Popularyzacja czytelnictwa w języku polskim i nauki języka
6. Pobudzenie dyskusji nad polskim dorobkiem literackim w aspekcie historii idei

ODBIORCA PROJEKTU
Grupę docelową stanowią:

1. Polonia i Polacy poza granicami kraju – w szczególności polskie szkoły, ośrodki kultury polskiej, organizacje polskie i polonijne na obczyźnie
2. Polacy w kraju – w szczególności młodzież kształcąca się na poziomie średnim i wyższym, jako materiał uzupełniający do zajęć z literatury i języka polskiego
3. Ośrodki naukowe i badawcze w Polsce i za granicą zajmujące się literaturą polską (listy dialogowe w językach obcych umożliwią zrozumienie obcokrajowcom)
4. Instytucje rządowe w gestii których leży upowszechnianie polskiej kultury i dziedzictwa narodowego oraz oświata polska
5. Instytucje pozarządowe zainteresowane tematyką projektu

ALFABET JĘZYKA POLSKIEGO
Projekt dofinansowany przez Instytut Rozwoju Języka Polskiego
ze środków Ministra Edukacji Narodowej

Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem IRJP ani MEN