Multimedialny cykl edukacyjny dla Polaków i Polonii

 

STRONĘ PROJEKTU WYŚWIETLONO RAZY

ALFABET LITERATURY POLSKIEJ
Multimedialny cykl edukacyjny dla Polaków i Polonii

ODCINEK 26   I jak Ironia dr hab. Lech Giemza profesor KUL

POSŁUCHAJ

KONSPEKT I SPIS LEKTUR

- Część wprowadzająca definicyjno-wyjaśniająca czym jest zjawisko ironii:
sposób wypowiadania się, oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie, dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego; zaliczana także do podstawowych kategorii w estetyce.
W rozumieniu potocznym ironię utożsamia się z zawoalowaną kpiną, złośliwością, wyśmiewaniem, dystansem. Nie zawsze wyczuwamy ironię.

- opisywanie kolejnych pozycji literackich z zakresu „ironii” z częścią cytatów odpowiadających zagadnieniu:

- ironia w pozytywnym sensie, oczyszcza nasze myślenie z pozorów;

Dystans między tym, co postać mówi, a tym, co faktycznie ma na myśli, jest esencją dobrej definicji ironii. W dziełach literackich często pojawiają się przypadki, w których autor odkrywa coś, co jest przeciwieństwem tego, czego się spodziewano. Może też istnieć różnica między zrozumieniem sytuacji przez postać a rzeczywistością, jaka ona jest w rzeczywistości.
Ironia to zabieg literacki, w którym wybrane słowa są celowo użyte do wskazania innego znaczenia niż dosłowne. Ironia często mylona jest z sarkazmem. Sarkazm jest w rzeczywistości formą werbalnej ironii , ale sarkazm jest zwykle celowo obraźliwy.
Zwykło się przyjmować, że w literaturze istnieją trzy rodzaje ironii: ironia werbalna, sytuacyjna i dramatyczna.
Werbalne przykłady ironii pojawiają się, gdy postać mówi jedno, ale w rzeczywistości ma na myśli coś przeciwnego. Definicja ironii werbalnej ma miejsce wtedy, gdy postać ma na celu znaczenie kontrastujące z dosłownym lub zwykłym znaczeniem słów. Ironia werbalna często pojawia się w formie sarkazmu. W obrębie głównej kategorii ironii werbalnej znajdują się podkategorie: sarkazm, niedopowiedzenie, przesada i ironia sokratejska ; nazwany na cześć słynnego starożytnego greckiego filozofa Sokratesa. Ironia sokratejska ma miejsce wtedy, gdy postać zadaje pytanie, udając niewiedzę, chcąc skłonić osobę odpowiadającą do ujawnienia własnej niewiedzy.
Przykłady ironii sytuacyjnej pojawiają się, gdy w historii dzieje się coś odwrotnego do oczekiwań czytelnika. Ironia werbalna odnosi się do słów postaci. Ironia sytuacyjna pojawia się jednak, gdy sytuacja jest odmienna od oczekiwanej. W obrębie głównej kategorii ironii sytuacyjnej znajdują się podkategorie. Jedną z podkategorii jest ironia kosmiczna : w której występuje element nadprzyrodzony, taki jak siła wyższa, taka jak Bóg, los lub Wszechświat, który tworzy ironię sytuacji. Ironia poetycka , znana również jako sprawiedliwość poetycka, jest rodzajem ironii sytuacyjnej, w której ostatecznie sytuacja powoduje, że prawy lub cnotliwy charakter zostaje nagrodzony, a ich wrogowie ukarani. Ironia historyczna to kolejna podkategoria ironii sytuacyjnej, w której wynik zdarzenia jest odwrotny do zamierzonego. W tym przypadku perspektywa czasu pozwala bohaterowi lub czytelnikowi spojrzeć na wydarzenie historyczne jako na ironię, ponieważ jego wynik był taki, jakiego nigdy się nie spodziewano.
Ironia dramatyczna zbliżona jest do ironii sytuacyjnej, jednak w tym przypadku czytelnik wie coś, czego nie wiedzą główny bohater lub pozostali bohaterowie. W kontekście tragedii greckiej ironia dramatyczna często odgrywa kluczową rolę. Okoliczność, że czytelnik jest świadomy czegoś, czym postać nie jest, tworzy dramat, napięcie i napięcie. W wielu klasycznych dziełach literackich tragiczny upadek czcigodnego człowieka spowodowany dramatyczną ironią stanowi przejmujące przypomnienie nieodłącznej złożoności ludzkiej kondycji.

Podstawowymi funkcjami ironii są: wyśmianie poglądów, postaw, cech, przekonań przeciwnika, wzmocnienie myśli, argumentów, wzbogacenie i urozmaicenie wypowiedzi, okazanie dystansu wobec zjawisk, osób (w tym wobec samego siebie), umacnianie więzi z grupą, zjednanie sobie odbiorców.

Ironia i sarkazm - podobne ale nie tożsame

Ironia i sarkazm to dwa terminy, które często są używane zamiennie, ale istnieją między nimi znaczące różnice. Ironia polega na wyrażeniu, w którym rzeczywiste znaczenie jest przeciwstawne dosłownemu. To delikatna i często humorystyczna technika, mogąca służyć do wyrażenia krytyki w łagodny i niebezpośredni sposób. Z kolei sarkazm stanowi formę ironii, lecz jest bardziej bezpośredni i często ma charakter zjadliwy. Jego celem jest wyśmianie lub zranienie kogoś, co zazwyczaj jest łatwiejsze do zidentyfikowania niż subtelna ironia.
Podobieństwa między ironią a sarkazmem wynikają z ich zdolności do wyrażania sprzeczności między dosłownym a rzeczywistym znaczeniem wypowiedzi. Oba te środki stylistyczne opierają się na kontraście między tym, co jest powiedziane, a tym, co faktycznie jest zamierzone. Zarówno ironia, jak i sarkazm mogą być używane jako narzędzia satyryczne, służące do krytyki społecznych norm, polityki czy ludzkich zachowań.
Różnice między ironią a sarkazmem są kluczowe w zrozumieniu właściwego zastosowania tych terminów. Ironia jest często bardziej subtelna i wymaga od odbiorcy zdolności do wychwycenia niuansów i podtekstów. Sarkazm natomiast jest bardziej bezpośredni i często ma charakter obraźliwy. W komunikacji międzyludzkiej ważne jest, aby być świadomym tych różnic, ponieważ niewłaściwe użycie sarkazmu może prowadzić do nieporozumień i konfliktów.

Sofoklesa "Król Edyp"
Sofokles ukazał charakterystyczną dla starożytnej literatury ironię losu, przed którą człowiek jest bezradny. Główny bohater utworu, Edyp, znalazł się w sytuacji, gdzie pragnął oszukać przeznaczenie. Jego tragedia polegała na tym, że jako dziecko skazano go na śmierć z powodu przepowiedni, zgodnie z którą miał zabić swojego ojca, Lajosa, i związać się z własną matką, Jokastą. Jednak został ocalony przez pasterzy, żyjąc w nieświadomości swojego pochodzenia.
Po odkryciu przepowiedni postanawia opuścić pasterzy, obawiając się spełnienia tragicznego losu. W trakcie podróży przypadkowo zabija mężczyznę, który okazuje się być jego prawdziwym ojcem. Następnie wstępuje na tron Teb i bierze ślub z Jokastą, nieświadomy, że to jego matka. Edyp staje się ofiarą nieuchronnego splotu okoliczności, próbując uniknąć przeznaczenia, przyciąga je do siebie. Jest to charakterystyczny przykład ironii losu, gdzie człowiek, starając się uciec przed własnym losem, staje się jego nieuniknioną ofiarą.
Poszukując mordercy ojca, Edyp rzuca na niego klątwę, nie zdając sobie sprawy, że poszukuje samego siebie. Kiedy odkrywa prawdę, załamuje się, nie potrafi zrozumieć, jak to się stało. Jego dobre zamiary i starania o uczciwość dla rodziny kończą się tragicznie. Sofokles, poprzez ironię losu, ukazuje bezsilność człowieka wobec przeznaczenia i fakt, że dobre intencje nie zawsze prowadzą do pozytywnego rezultatu. Im bardziej Edyp unikał swojego losu, tym bardziej się do niego zbliżał. Ironia w utworze jest wyrazem tragedii, charakterystycznej dla starożytnych utworów.

Ignacy Krasicki „Żona modna”
- zabarwienie ironiczne utworu wynika w dużej mierze z jego charakteru – „Żona modna” to satyra, a ironia jest elementem często w satyrach wykorzystywanym. Pan Piotr, jeden z głównych bohaterów satyry, żali się na postawę swojej małżonki, która zafascynowana tym co francuskie, skupia się, jak wskazuje tytuł, na tym co modne. Satyra jest krytyką określonych postaw i sposobów zachowania, dlatego w tym przypadku da się właśnie zauważyć również posługiwanie się narzędziem, jakim jest ironia.

Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz”
- ironia często jest nierozerwanie związana z dowcipnym komentowaniem cech niektórych postaci poematu.

- Cyprian Kamil Norwid - poeta ironiczny

„Przyszedł ktoś kiedyś i stanął pod progiem,
Mówiąc: "bez chleba dziś jestem!..."
- Lecz odrzeczono mu słowem i giestem:
"Ruszajże z Bogiem!..."

- Zbigniew Herbert wiersz ironiczny:

„Pochwaleni niech będą ornamentatorzy
ozdabiacze i sztukatorzy
twórcy aniołków fruwających
i ci także którzy robią wstążki
a na wstążkach napisy krzepiące
(pod wstążkami wiatr od wyschłych rzek) …
oni mają rację nie jest sprawą sztuki
prawdy szukać to są rzeczy nauki
sztukatorzy czuwają nad ciepłem serca …
sztukatorów co najlepszych wezwali
całą noc sztukatorzy malowali
nawet plecy tych co siedzą z tamtej strony
na różowo.”

Bolesław Prus "Lalka"
W „Lalce” ironia przeplata się z narracją, przedstawiając warstwy społeczne oraz ludzkie relacje. Ironię odnaleźć można w „Pamiętniku starego subiekta”, gdzie Ignacy Rzecki w ironiczny sposób prezentuje swój stosunek do realnego świata. Rzecki, będąc postacią z wyrazistym charakterem i nietypowym spojrzeniem na życie, wykorzystuje ironię, aby ukazać sprzeczności i absurdalne aspekty świata, które go otaczają. Jego opowieść, będąca zarówno ironiczną, jak i pełną dygresji, pozwala czytelnikowi zastanowić się nad głębszymi warstwami sensu oraz nad relacją między indywidualnym spojrzeniem a obiektywną rzeczywistością.
Prus doskonale operuje ironią również w dialogach postaci, umiejętnie kreując sytuacje, w których słowa bohaterów pozostają w dysonansie z ich rzeczywistymi zamiarami lub myślami. Poprzez subtelne manipulacje językowe i sprzeczności między mową a intencjami postaci, autor prowokuje czytelnika do sięgania po głębsze rozumienie treści. Owa gra z ironią stwarza atmosferę, w której to, co zostaje wyrażone werbalnie, staje się jedynie częścią większej układanki, a prawdziwe znaczenie ukryte jest pomiędzy wierszami.

Tekst ironiczny, falsyfikacja prawdy, w tekście jest dużo aluzji – od ironii do aluzji jest blisko – szukanie drugiego dna;

- ironia – znaczenie dosłowne stoi w sprzeczności z intencją – rozumienie tekstu na opak (intonacja głosu zdradza ironię) + kontekst; czytelnik musi znać kontekst bo inaczej umyka nam sens i ironia;

- Tadeusz Różewicz - groźna ironia
– kiedy język jest zrelatywizowany; wszystko jest umowne
– rozmywanie się pojęć i znaczeń - poemat „Walentynki” cytat:

„…chłopiec chciałby mieć tatusia który mieszkałby w domu
zawarliśmy z synkiem pakt że kiedy jakiś tatuś zamieszka w domu będziemy go lubić
będziemy lubić takiego tatusia który będzie spełniał wszystkie warunki
on czuje się silnie związany ze swymi dwoma dzidziusiami (choć odszedł)”

Wisława Szymborska "Sto pociech"
W utworze Wisławy Szymborskiej sam tytuł stanowi wyraz ironii, gdyż „Sto pociech” może być radością lub stwierdzeniem, że ma się z kogoś lub czegoś same kłopoty. Podmiot liryczny zwraca się do człowieka ironicznie, a potencjalnym odbiorcą może być każdy. Ironia obejmuje także osiągnięcia ludzkości, podkreślając przekonanie ludzi o osiągnięciu wielu rzeczy, podczas gdy świat pozostaje poza ich zasięgiem. Osoba liryczna zachowuje dystans wobec człowieka, wymieniając ironicznie jego wady i złe postawy. Wyraża zaniepokojenie losem ludzkim w sposób ironicznego traktowania, co może wydać się złośliwe, ale jednocześnie pełne troski. Poprzez ironię Szymborska ujawnia słabe strony człowieka, starając się skupić uwagę czytelników na ludzkim świecie.
Szymborska dąży do narzucenia swojego punktu widzenia odbiorcom, zachęcając ich do interpretacji rzeczywistości zgodnie z jej poglądami. Osoba liryczna zachowuje dystans, obserwując ludzi z zewnątrz i starając się oceniać omawiane zjawiska w sposób obiektywny. Zwraca uwagę na cechy charakterystyczne dla ludzi, takie jak pragnienie władzy nad światem, decydowanie o nim i poczucie posiadania wartości, które oferuje. Autorka ukazuje ironię ludzkiego losu, podkreślając, że mimo świadomości własnej śmiertelności, człowiek żyje lekkomyślnie, przyspieszając bieg życia i nie czerpiąc pełni z każdej chwili. Pomimo lęku przed śmiercią, ryzykuje i wielokrotnie zbliża się do tego nieuchronnego momentu. Mimo przekonania o byciu najsilniejszym stworzeniem na Ziemi, w rzeczywistości człowiek jest bezbronny i bezradny wobec sił natury, podobnie jak małe dziecko.

- podsumowanie odcinka przez eksperta.

+ post scriptum – Tadeusz Różewicz czyta fragment listu o swojej twórczości

NAWIĄZANIE DO UTWORÓW LITERACKICH

Cyprian Kamil Norwid „Wiersze”, „Ruszaj z Bogiem”
Zbigniew Herbert „Ornamentatorzy”
Tadeusz Różewicz „Walentynki”

---

ALFABET - ODCINKI

Przyjaźń Porażka Mądrość Tęsknota Liberalizm Laicyzm Uprzejmość Fantastyka Groteska Ekscentryzm Kontrkultura Romantyzm Życie Prawda Natura Cuda Prowincja - ujęcie drugie Historia Miasto Bieda Prowincja - ujęcie pierwsze Światło Modlitwa Piękno Tłum Starość Małżeństwo Jaźń Niewiara Ciało Sztuka Rytuał Świętość Samotność Humor Dzieciństwo bezczelność Śmierć Ironia Codzienność Patos Tragizm Ideologia CYNIZM OBOJĘTNOŚĆ UWAŻNOŚĆ Ojczyzna OJCOSTWO Dzikość Nienawiść Gościnność NADZIEJA DIALOG AMBICJA miłosierdzie dewocja wstyd gniew praca zabawa szczęście melancholia rozpacz głupota

STRONA GŁÓWNA ALFABETU LITERATURY POLSKIEJ

WIĘCEJ O PROJEKCIE

ALFABET, czyli...

Po dzieła literatury polskiej sięgać można z wielu powodów – obowiązku szkolnego, pasji czytelniczej, kontemplacji piękna wyrażonego w sztuce. Jednym z powodów zainteresowania może być próba znalezienia odpowiedzi na pytania odwiecznie i uniwersalnie ważne – czym są i jak mogą realizować się idee z którymi obcujemy na co dzień, stanowiące element naszych moralnych wyborów. Altruizm, bohaterstwo, cnota… układają się w alfabet wartości.

W tym aspekcie w polskiej literaturze możemy znaleźć różnorodność interpretacji, historycznych odniesień i form wyrazu, które świadczą o bogactwie rodzimej kultury budującej w ciągu wieków naszą narodową tożsamość, jej odniesień do światowego dorobku cywilizacyjnego, a w nim twórczego dyskursu, którego zawsze byliśmy aktywnym uczestnikiem. Inspiracja płynąca z literackich wzorców daje bezpośredni emocjonalny impuls do osobistej refleksji odbiorcy, systematyzuje wiedzę o historii idei, procesach kulturowych i pozwala zrozumieć zjawiska historyczne, których emanacją są literackie dzieła. Polska twórczość literacka daje cały wachlarz odpowiedzi na nurtujące nas dylematy zarówno moralne jak związane z narodową tożsamością. Pozostaje jednak pytanie, gdzie ich szukać?

WYKORZYSTANIE MATERIAŁÓW

Projekt „Alfabet literatury Polskiej” zakładając synkretyczną prezentację w twórczości polskich pisarzy ważnych dla każdego z nas idei, odpowiada na to pytanie w przystępnej i atrakcyjnej formie. Stanowi swoisty drogowskaz w świecie pełnym informacyjnego chaosu i wątpliwych ideałów. Naukowcy, literaturoznawcy, przedstawiciele środowisk akademickich zgodnie z przyjętym porządkiem alfabetycznym, prezentują odbiorcom projektu przekrojową panoramę dzieł literackich, w których podejmuje się tematykę idei i zjawisk z nimi związanych.

Projekt adresowany jest do wszystkich grup wiekowych, ze szczególnym akcentem na młodzież uczącą się, dzięki czemu stanowi materiał uzupełniający programy kształcenia w zakresie języka i literatury polskiej. W zamyśle przeznaczony jest w równej mierze dla odbiorców w Polsce, jak też Polonii i Polaków poza granicami kraju.

CELE PROJEKTU
Cele projektu "Alfabet literatury polskiej" to:

1. Popularyzacja i upowszechnienie dorobku polskiej literatury w ujęciu odpowiadającym współczesnym trendom cywilizacyjnym koncentrującym się na pojęciach – ideach, aktualnych w bieżącym dyskursie kulturowym – w Polsce i za granicą, w środowiskach polskich i polonijnych oraz środowiskach autochtonicznych miejsc zamieszkania naszych rodaków.
2. Zainteresowanie polskiej młodzieży w kraju i za granicą polską kulturą wyrażoną w rodzimych dziełach literackich, odpowiadającą na uniwersalne pytania jakie stawia sobie dorastające pokolenie.
   Tym samym dostarczenie argumentów w potencjalnej dyskusji o wartości polskiej kultury.
3. Budowanie tożsamości i dumy narodowej poprzez wskazanie i omówienie literackich źródeł specyficznie polskich, a zarazem uniwersalnie ważnych, bo osadzonych w globalnym dorobku cywilizacyjnym.
4. Dostarczenie materiałów uzupełniających proces kształcenia w zakresie literatury i języka polskiego dla szkół i ośrodków edukacyjnych w kraju i za granicą
5. Popularyzacja czytelnictwa w języku polskim i nauki języka
6. Pobudzenie dyskusji nad polskim dorobkiem literackim w aspekcie historii idei

ODBIORCA PROJEKTU
Grupę docelową stanowią:

1. Polonia i Polacy poza granicami kraju – w szczególności polskie szkoły, ośrodki kultury polskiej, organizacje polskie i polonijne na obczyźnie
2. Polacy w kraju – w szczególności młodzież kształcąca się na poziomie średnim i wyższym, jako materiał uzupełniający do zajęć z literatury i języka polskiego
3. Ośrodki naukowe i badawcze w Polsce i za granicą zajmujące się literaturą polską (listy dialogowe w językach obcych umożliwią zrozumienie obcokrajowcom)
4. Instytucje rządowe w gestii których leży upowszechnianie polskiej kultury i dziedzictwa narodowego oraz oświata polska
5. Instytucje pozarządowe zainteresowane tematyką projektu

ALFABET JĘZYKA POLSKIEGO
Projekt dofinansowany przez Instytut Rozwoju Języka Polskiego
ze środków Ministra Edukacji Narodowej

Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem IRJP ani MEN