ODCINEK 21 C jak Cynizm dr hab. Lech Giemza profesor KUL
POSŁUCHAJ
DO POBRANIA
KONSPEKT I SPIS LEKTUR
- Część wprowadzająca definicyjno-wyjaśniająca czym jest zjawisko cynizmu:
postawa etyczna charakteryzująca się nieuznawaniem i podważaniem wartości i norm obowiązujących w danym środowisku.
Cynizm wiąże się z negatywnym poglądem naturę ludzką. Zgodnie z tym uznaje, że jednostki dążą do realizacji swoich interesów i wątpią w autentyczność altruistycznych motywów działań.
Według cyników nie istnieją „wyższe wartości”, „wzniosłe cele” czy ideały. Są one jedynie słowami, za pomocą których jednostki oszukują same siebie lub które służą jednym do manipulacji drugimi. Tym samym podając je w wątpliwość, obnaża się ludzkie zakłamanie; szkoła cynizmu w starożytnej Grecji;
Choć cynizm jest często postrzegany jako jednoznacznie negatywna postawa, warto zauważyć, że jego definicje i interpretacje mogą różnić się w zależności od kontekstu i kultury. Cynizm, w swojej esencji, jest postawą etyczną, która charakteryzuje się nieuznawaniem i podważaniem wartości i norm obowiązujących w danym środowisku. Cynik często przyjmuje postawę negatywną wobec otaczającej go rzeczywistości, wyrażającą się brakiem wiary w ludzką szlachetność czy altruizm.
Warto jednak zwrócić uwagę, że cynizm może przybierać różne formy i odcienie, w zależności od kontekstu, w którym jest używany. Na przykład, cynizm młodego pokolenia może być wyrazem buntu i niezgody na obowiązujący porządek, podczas gdy cynizm w kontekście relacji międzyludzkich może być oznaką braku zaufania i wiary w szczerość intencji innych.
W kontekście kulturowym, cynizm może być również wyrazem pewnego rodzaju obrony przed przeważającą kulturą konsumpcjonizmu i nadmiernego optymizmu, który jest często promowany w mediach i reklamach. Cynik może postrzegać świat przez pryzmat sceptycyzmu, kwestionując motywy i intencje stojące za różnymi działaniami, zarówno jednostek, jak i instytucji.
Warto również zauważyć, że cynizm może być zarówno postawą obronną, jak i formą krytyki społecznej. Cynik, przez swoje negatywne podejście, może wskazywać na pewne nieścisłości i sprzeczności obecne w dominujących narracjach i ideologiach. W ten sposób, cynizm może stać się narzędziem demaskowania fałszu i hipokryzji, choć często jest to działanie, które nie prowadzi do konstruktywnych rozwiązań czy zmian.
- opisywanie kategorii cynizmu w literaturze poprzez odniesienie do autorów, tekstów, cytatów:
- Bolesław Prus „Faraon”
– kapłani, cynicy, posiadający wiedzę;
W powieści B. Prusa pt. "Faraon" została opisana walka o władzę między uprzywilejowaną kastą kapłanów i faraonem, Ramzesem XIII. Kapłani to ludzie olbrzymiej wiedzy, rasowi dyplomaci, którzy sprawnie potrafią manipulować nie tylko władcą świeckim, ale także egipskim ludem.
Niepokorny Ramzes XIII, młody i ambitny, pragnący realizować śmiałe cele, pobić wrogów i odbudować dawną potęgę Egiptu, a przede wszystkim – ograniczyć wpływy kapłanów. Na drugim biegunie wszechmocny Herhor, arcykapłan i szara eminencja faktycznie rządząca państwem. To dwie postacie, na których Bolesław Prus utkał swój niezwykle sugestywny obraz starożytnego Egiptu.
W powieści pisarza Egipt z czasów końcówki XX dynastii był państwem w kryzysie. I tak było istotnie, tyle że nie za sprawą kapłanów, a faraona. Ramzes XI okazał się władcą nieudolnym, który nie potrafił zahamować degradacji i rozpadu kraju. Panował prawdopodobnie w latach 1103–1070 p.n.e. Przy czym panował… teoretycznie. W praktyce jego władza była mocno ograniczona na rzecz kapłanów, którzy de facto rządzili Górnym Egiptem. Zwłaszcza w Tebaidzie – najbardziej wysuniętej na południe części Egiptu – z kapłańską siedzibą, a zarazem jednym z najludniejszych i najważniejszych miast kraju, czyli Tebami.
Mimo wielu nieścisłości historycznych, jakie niesie ze sobą powieśc Prusa, za prawdopodobny wątek powieściowy uważa się natomiast przewidzenie przez kapłanów egipskich zaćmienia słońca. Jak wiemy, motyw zaćmienia stał się kluczowym punktem zwrotnym, który sprawił, że młody i porywczy faraon idealista przegrał ostatecznie z cynicznymi, za to wykształconymi, kapłanami. „Było już po pierwszej i istotnie słoneczne światło poczęło zmniejszać się. Wtem na żółte wzgórza libijskie padł złowrogi cień i z błyskawiczną szybkością zakrył Memfis, Nil i pałacowe ogrody. Noc ogarnęła ziemię, a na niebie ukazała się czarna jak węgiel kula, otoczona wieńcem płomieni” – pisze Prus.
- Adam Mickiewicz
„Dziady cz. III”
– matka Rollisona , bezwzględność Senatora;
Senator - postać historyczna – Nikołaj Nikołajewicz Nowosilcow - jest jedną z głównych postaci wśród Rosjan w dramacie Adama Mickiewicza. Nowosilcow przebywa w Wilnie ze względu na rozkaz cara. Warto zauważyć ,że uwielbia nadaną mu władzę i bez skrupułów z niej korzysta. Z jego rozkazu Polacy są więzieni, katowani i zsyłani na Syberię. Przebywa w Wilnie ze względu na rozkaz cara. Warto zauważyć, że uwielbia nadaną mu władzę i bez skrupułów z niej korzysta. W całości jest mu poświęcona scena VI pt. „Sen Senatora”, a najwięcej materiału do charakterystyki tego bohatera dostarcza bogata w treść scena VIII pt. „Pan Senator”. Prawdziwy charakter tego bohatera poznajemy już w scenie I. W jej trakcie dochodzi do spotkania więźniów. Żegota zastanawia się, dlaczego został aresztowany, mimo że jest niewinny. Podczas gdy Tomasz uświadamia mu, że nie trzeba winy, by pod panowaniem okrutnego senatora znaleźć się w nieludzkich warunkach więzienia. Nowosilcow to postać okrutna i bezwzględna. Śmieje się z opisu katowania Rollisona, bawi się uczuciami jego niewidomej matki. Cynicznie wykorzystuje swoją pozycję i władzę, aby gromadzić wokół siebie pochlebców.
- „Konrad Wallenrod”
– działanie makiaweliczne;
dostrzec tu trzeba koniecznie nawiązanie do Księcia (Il principe) Niccolò Machiavellego, który jako pierwszy dał władcy przyzwolenie do walki niehonorowej, podstępu i zdrady, gdy dobro kraju tego wymaga.
Żadne z licznych dzieł Machiavellego nie wzbudziło takiego zainteresowania i kontrowersji jak Il principe, czyli Książę, żadne też nie osiągnęło takiej sławy i znaczenia. Ten traktat o zasadach zdobywania i utrzymywania władzy przez księcia mógłby się wydawać zaledwie kontynuacją jego wcześniejszej pracy: rozważań nad ustrojem i instytucjami republiki na przykładzie historii Rzymu. W przypadku państw rządzonych przez jednostkę pojawia się jednak dwoistość spojrzenia. Tradycja podkreślała i wychwalała te cechy władców, które jednocześnie są uważane za zalety osobiste w życiu prywatnym: dotrzymywanie słowa, łagodność, hojność. Machiavelli jako pierwszy jasno przeciwstawił się temu sposobowi oceny, za najważniejszą cechę władcy uważając skuteczność. Władca nieskuteczny nie tylko ryzykuje osobiście, iż utraci rządy, ale także naraża swoich poddanych na zgubne skutki kryzysu państwa, a nawet na popadnięcie pod obcą, zewnętrzną władzę. Obowiązek władcy jest równocześnie obowiązkiem władzy, dobro rządzonego państwa stanowi wartość nadrzędną, a więc władca musi podporządkować swoją etykę — polityce.
„Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia – trzeba być lisem i lwem” - tak brzmiało motto dramatu „Konrad Wallenrod”. Powieśc poetycka po raz pierwszy wydana została ona w roku 1828, powstała więc w czasach romantyzmu i zaborów Polski. To rodziło sytuację szukania sposobów przezwyciężenia wroga, tym bardziej dramatyczną, że etycznie uświęcone metody nie przynosiły rezultatów. Motto dzieła Mickiewicza zakłada więc, że nie każdą walkę da się wygrać uczciwie, wojownik zaś musi przystosować się do sytuacji. Jeżeli jest to możliwie - powinien walczyć odważnie jak lew. Jeżeli jednak nie jest w stanie w taki sposób pokonać wroga, powinien uknuć intrygę, która da mu przewagę w walce. Wallenrod wychodził więc z założenia, że czasami cel uświęca środki i nie zawsze da się być szlachetnym, mężnym rycerzem. Czasami trzeba uciec się do podstępu, by obronić to, co jest człowiekowi droższe niż wszystko inne. Tak właśnie postępował sam Wallenrod, broniąc swojej ojczyzny. Wiedział on doskonale, że Litwa nie pokona Zakonu Krzyżackiego w otwartej walce, tak jak zrobiłby to lew. Zamiast tego więc uciekł się do podstępu i walczył jak lis. Do wygrania bitwy z Krzyżakami zastosował podstęp i zdradę - jako Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego porzucił swoje wojska i dowodzenie nad nimi, przez co Krzyżacy zostali pogromieni przez Litwę. Wallenrod wcielił więc to motto w życie z powodzeniem.
Ignazy Krasicki "Bajki"
– cynizm jako postawa życiowa, moralizm, cytat :”Jagnię i wilk”
„Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie.
Dwóch wilków jedno w lesie nadybali
jagnię; Już go mieli rozerwać; rzekło: «Jakim prawem?»
«Smacznyś, słaby i w lesie!» — Zjedli niezabawem”
Ignacy Krasicki często posługiwał się w swoich utworach alegoriami, aby zobrazować największe wady polskiego społeczeństwa. Dydaktyczny ton bajek miał służyć naprawie moralności narodu. Utwory pełniły więc nie tylko funkcję rozrywkową, mimo pozornie lekkiej i łatwej w zrozumieniu formy. Bajka „Jagnię i wilcy” stanowi przestrogę przed naiwnością w świecie, gdzie obowiązuje cyniczne prawo silniejszego.
- Zbigniew Herbert „Pan Cogito”
– postawa autentyczna, a cynizm.
Codzienność skłania do kompromisów, przeciwności losu potrafią człowieka złamać, przygnieść do ziemi. W tym stanie rzeczy zachowanie „postawy wyprostowanej” nosi znamiona jakiegoś niepraktycznego dziwactwa – taka postawa wcale nie jest środkiem do zapanowania nad losem, nie daje odporu złowrogim siłom. Ktoś może wręcz powiedzieć, że z takiej postawy nie wynika nic oprócz nikomu niepotrzebnej uciążliwości. Natomiast dla Herberta symbolika „postawy wyprostowanej” zdaje się zawierać w sobie pełnię tego, co w życiu ważne. Pozostanie wiernym sobie, tradycji, z której się wyrosło – choć niełatwo określić, na czym to właściwie polega; choć ma się świadomość, że w ten sposób nie zbawi się świata i być może nikomu nie pomoże – tylko to zasługuje na moralne uznanie. Według Herberta, do przyjęcia takiej postawy oprócz siły własnego charakteru inspirują także dzieła ludzkiego ducha i to zarówno te największe, jak i proste
powtarzaj stare zaklęcia ludzkości bajki i legendy
bo tak zdobędziesz dobro którego nie zdobędziesz
powtarzaj wielkie słowa powtarzaj je z uporem
jak ci co szli przez pustynie i ginęli w piasku
(Przesłanie Pana Cogito)
Tak jak Dante w ostatnim kręgu swojej wizji piekła umieścił wielkich zdrajców, podobnie Herbert za najgorsze oblicze zła uważa zdradę. Jeżeli szczytem moralności jest wierność, to dnem upodlenia jest cyniczna (wyrachowana) zdrada.
Przesłanie Herberta zdaje się jednak najbardziej harmonizować z duchem rygorystycznej etyki Kanta . Czyń swą powinność, postępuj tak, jak nakazuje moralne brawo nie bacząc na własne korzyści, nie kalkulując bilansu strat i zysków. Dlaczego?, bo tak trzeba! To wystarczy. Nie służy to zachowaniu życia („ocalałeś nie po to aby żyć”), przeciwnie – otwiera na coś takiego, dla czego warto poświęcić życie nie oczekując żadnej nagrody: a nagrodzą cię za to tym co mają pod ręką / chłostą śmiechu zabójstwem na śmietniku. Poeta nie ma złudzeń, że heroizm moralny przyczyni się do jakiejś ogólnej szczęśliwości. Anty-pragmatyzm i antyutylitaryzm jego moralnego przesłania jest zatem jeszcze silniejszy niż ten, który zawiera w sobie etyka Kanta.
- podsumowanie odcinka przez eksperta.
NAWIĄZANIE DO UTWORÓW LITERACKICH
Bolesław Prus „Faraon”
Adam Mickiewicz „Dziady cz. III”
Adam Mickiewicz „Konrad Wallenrod”
Ignacy Krasicki „Bajki”
Zbigniew Herbert „Pan Cogito”
ALFABET - ODCINKI
Przyjaźń Porażka Mądrość Tęsknota Liberalizm Laicyzm Uprzejmość Fantastyka Groteska Ekscentryzm Kontrkultura Romantyzm Życie Prawda Natura Cuda Prowincja - ujęcie drugie Historia Miasto Bieda Prowincja - ujęcie pierwsze Światło Modlitwa Piękno Tłum Starość Małżeństwo Jaźń Niewiara Ciało Sztuka Rytuał Świętość Samotność Humor Dzieciństwo bezczelność Śmierć Ironia Codzienność Patos Tragizm Ideologia CYNIZM OBOJĘTNOŚĆ UWAŻNOŚĆ Ojczyzna OJCOSTWO Dzikość Nienawiść Gościnność NADZIEJA DIALOG AMBICJA miłosierdzie dewocja wstyd gniew praca zabawa szczęście melancholia rozpacz głupota
STRONA GŁÓWNA ALFABETU LITERATURY POLSKIEJ
WIĘCEJ O PROJEKCIE
ALFABET, czyli...
Po dzieła literatury polskiej sięgać można z wielu powodów – obowiązku szkolnego, pasji czytelniczej, kontemplacji piękna wyrażonego w sztuce. Jednym z powodów zainteresowania może być próba znalezienia odpowiedzi na pytania odwiecznie i uniwersalnie ważne – czym są i jak mogą realizować się idee z którymi obcujemy na co dzień, stanowiące element naszych moralnych wyborów. Altruizm, bohaterstwo, cnota… układają się w alfabet wartości.
W tym aspekcie w polskiej literaturze możemy znaleźć różnorodność interpretacji, historycznych odniesień i form wyrazu, które świadczą o bogactwie rodzimej kultury budującej w ciągu wieków naszą narodową tożsamość, jej odniesień do światowego dorobku cywilizacyjnego, a w nim twórczego dyskursu, którego zawsze byliśmy aktywnym uczestnikiem. Inspiracja płynąca z literackich wzorców daje bezpośredni emocjonalny impuls do osobistej refleksji odbiorcy, systematyzuje wiedzę o historii idei, procesach kulturowych i pozwala zrozumieć zjawiska historyczne, których emanacją są literackie dzieła. Polska twórczość literacka daje cały wachlarz odpowiedzi na nurtujące nas dylematy zarówno moralne jak związane z narodową tożsamością. Pozostaje jednak pytanie, gdzie ich szukać?
WYKORZYSTANIE MATERIAŁÓW
Projekt „Alfabet literatury Polskiej” zakładając synkretyczną prezentację w twórczości polskich pisarzy ważnych dla każdego z nas idei, odpowiada na to pytanie w przystępnej i atrakcyjnej formie. Stanowi swoisty drogowskaz w świecie pełnym informacyjnego chaosu i wątpliwych ideałów. Naukowcy, literaturoznawcy, przedstawiciele środowisk akademickich zgodnie z przyjętym porządkiem alfabetycznym, prezentują odbiorcom projektu przekrojową panoramę dzieł literackich, w których podejmuje się tematykę idei i zjawisk z nimi związanych.
Projekt adresowany jest do wszystkich grup wiekowych, ze szczególnym akcentem na młodzież uczącą się, dzięki czemu stanowi materiał uzupełniający programy kształcenia w zakresie języka i literatury polskiej. W zamyśle przeznaczony jest w równej mierze dla odbiorców w Polsce, jak też Polonii i Polaków poza granicami kraju.
CELE PROJEKTU
Cele projektu "Alfabet literatury polskiej" to:
- Popularyzacja i upowszechnienie dorobku polskiej literatury w ujęciu odpowiadającym współczesnym trendom cywilizacyjnym koncentrującym się na pojęciach – ideach, aktualnych w bieżącym dyskursie kulturowym – w Polsce i za granicą, w środowiskach polskich i polonijnych oraz środowiskach autochtonicznych miejsc zamieszkania naszych rodaków.
- Zainteresowanie polskiej młodzieży w kraju i za granicą polską kulturą wyrażoną w rodzimych dziełach literackich, odpowiadającą na uniwersalne pytania jakie stawia sobie dorastające pokolenie.
Tym samym dostarczenie argumentów w potencjalnej dyskusji o wartości polskiej kultury. - Budowanie tożsamości i dumy narodowej poprzez wskazanie i omówienie literackich źródeł specyficznie polskich, a zarazem uniwersalnie ważnych, bo osadzonych w globalnym dorobku cywilizacyjnym.
- Dostarczenie materiałów uzupełniających proces kształcenia w zakresie literatury i języka polskiego dla szkół i ośrodków edukacyjnych w kraju i za granicą
- Popularyzacja czytelnictwa w języku polskim i nauki języka
- Pobudzenie dyskusji nad polskim dorobkiem literackim w aspekcie historii idei
ODBIORCA PROJEKTU
Grupę docelową stanowią:
- Polonia i Polacy poza granicami kraju – w szczególności polskie szkoły, ośrodki kultury polskiej, organizacje polskie i polonijne na obczyźnie
- Polacy w kraju – w szczególności młodzież kształcąca się na poziomie średnim i wyższym, jako materiał uzupełniający do zajęć z literatury i języka polskiego
- Ośrodki naukowe i badawcze w Polsce i za granicą zajmujące się literaturą polską (listy dialogowe w językach obcych umożliwią zrozumienie obcokrajowcom)
- Instytucje rządowe w gestii których leży upowszechnianie polskiej kultury i dziedzictwa narodowego oraz oświata polska
- Instytucje pozarządowe zainteresowane tematyką projektu
ALFABET JĘZYKA POLSKIEGO
Projekt dofinansowany przez Instytut Rozwoju Języka Polskiego
ze środków Ministra Edukacji Narodowej
Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem IRJP ani MEN