Multimedialny cykl edukacyjny dla Polaków i Polonii

 

STRONĘ PROJEKTU WYŚWIETLONO RAZY

ALFABET LITERATURY POLSKIEJ
Multimedialny cykl edukacyjny dla Polaków i Polonii

ODCINEK 13   N jak NADZIEJA dr hab. Lech Giemza profesor KUL

POSŁUCHAJ

KONSPEKT I SPIS LEKTUR

- Część wprowadzająca definicyjno-wyjaśniająca czym jest zjawisko nadziei:
życzenie zaistnienia określonego stanu rzeczy i niepewność, że tak się stanie. Pojęcie nadziei traci sens przy wartościach skrajnych subiektywnego prawdopodobieństwa sukcesu. Przy 100% odczuwamy jedynie emocje pozytywne, głównie radość, a przy 0% negatywne, zależne od tego czym są dla nas niespełnialne (w zakładanym przedziale czasowym) oczekiwania.
Mówiąc „wielka nadzieja” podkreślamy nie tylko wielkie pragnienie, ale i realne szanse sukcesu. Nie powiemy „wielka nadzieja” w sytuacji, gdy jeden z jej składników jest bliski zeru. Natomiast określenie „niewielka nadzieja” opisuje przede wszystkim niewielką szansę jej spełnienia się, niewiele mówiąc o sile pragnienia.

- opisywanie kategorii nadziei w literaturze poprzez odniesienie do autorów, tekstów, cytatów:

- literatura bliska nadziei to literatura wzniosła;

- literatura popularna, popkultura – teksty piosnek, teksty popularne, zespół „Hej” po powodzi „Moja i twoja nadzieja …”

- sytuacje beznadziejne - mogą być ważne z innej perspektywy;

Biblia

- Hiob

Bogobojnego Hioba Bóg ciężko doświadczył, bo odebrał mu cały dorobek życia, pozbawił dzieci, a jego samego poraził trądem. Jednak Hiob znosił wszystko z pokorą, bo wierzył, że Bóg ma jakiś cel w tym, iż tak bardzo go doświadcza. Miał nadzieję, że jego cierpienie nie jest bezsensowne i Bóg wyjawi mu tę tajemnicę. Nadzieja Hioba wypływała z wiary i pozwoliła mu przetrwać ciężkie chwile, dodawała mu sił w ich znoszeniu. Hiob nie zaparł się Boga i został za to nagrodzony – Bóg zwrócił mu szczęście. Historia Hioba jest więc dowodem na to, że warto mieć nadzieję i znosić wszystkie cierpienia z pokorą. Nie można wątpić w Boskie zamiary.

- Chrystus

Według religii chrześcijan Syn Boży i Odkupiciel, którego życie, a przede wszystkim męka i śmierć, są obietnicą i dowodem na to, że ludziom zostaną odkupione winy i grzechy. Nadzieja, że zmartwychwstaniemy, pozwala człowiekowi przetrwać wszelkie doświadczenia na ziemi w oczekiwaniu na lepsze życie po śmierci. Bo też życie Chrystusa dowodzi, jak wielką moc ma nadzieja: wskrzeszenie Łazarza, darowanie win Marii Magdalenie i przywrócenie jej czci. Podobną wymowę mają przypowieści: o synu marnotrawnym, o zabłąkanej owieczce czy robotnikach w winnicy. Każdy grzesznik powinien zejść z drogi grzechu, a Bóg przyjmie go z powrotem i wybaczy mu winy. Nawet grzesznicy powinni wierzyć i mieć nadzieję, że zostaną zbawieni. Męka Chrystusa nie mogła być bowiem daremna.

Mitologia grecka
- Demeter i Odyseusz

Chociaż o życiu bohaterów mitologicznych decydowali bogowie i Fortuna, ludzie podejmowali próby osiągnięcia wyznaczonych celów, mając nadzieję na zwycięstwo. Tej nadziei nie straciła Demeter, która wędrowała po świecie w poszukiwaniu porwanej córki. W końcu wymogła na Zeusie pewne ustępstwa: Kora na kilka miesięcy w roku wracała z Hadesu, niosąc tym samym światu nadzieję nowego życia i odrodzenia – czego dowodem jest odradzająca się wiosną przyroda.
Król Itaki nie mógł dotrzeć do swej ojczyzny z powodu gniewu Posejdona. Upór i nadzieja pozwoliły mu pokonywać kolejne przeszkody (burze morskie, rozbicie statku, wizyta u czarodziejki Kirke, u Nauzykai, w jaskini cyklopa). Wiara w wierność Penelopy i nadzieja ujrzenia ojczyzny prowadziły go do celu, który po dziesięciu latach udało mu się osiągnąć.

Jan Kochanowski
- Treny

W Trenach Jan Kochanowski dokonuje rozliczenia swego życia i światopoglądu. Daje wyraz kryzysowi wiary w Boga oraz w ład i porządek świata. Siłę rządzącą światem nazywa „nieznajomym wrogiem”, twierdzi, że rządzi ona w sposób chaotyczny, bo nie ma zależności między życiem uczciwym i bogobojnym a nagrodą za nie. Jest to poetycki rozrachunek z poglądami i rozczarowanie poezją. Podmiot liryczny zaprzecza filozofii i religii renesansu – podaje w wątpliwość prawdy przez nie głoszone. W Trenie XIX następuje jednak pogodzenie z Bogiem i światem, odbudowa własnego światopoglądu. Jako syn marnotrawny poeta wyznaje swoje winy wobec Boga i ma nadzieję na przebaczenie: „Wielkie przed Tobą są występy moje (…) użyj dziś Panie nade mną litości”.

Zygmunt Krasiński
- Nie-Boska komedia

Nadzieja na wielką romantyczną miłość, ale i romantyczne marzenie o wielkości i sławie, o odegraniu szczególnej roli w historii, powodują, że Hrabia Henryk porzuca dom, żonę, dziecko zwiedziony obietnicą Dziewicy. Ma nadzieję, że zrealizuje swe ideały, przeżyje coś niezwykłego i oderwie się od spraw przyziemnych.

Adam Mickiewicz
- Dziady

Prometejski bunt Konrada z Dziadów wynika z jego wiary we własną moc, ale też z nadziei, że może on stworzyć lepszy świat, w którym nie będzie cierpienia ani bólu. Postawa księdza Piotra z Dziadów jest wyrazem jego nadziei w sens cierpienia i ofiary. Tak jak męka Chrystusa była celowa, tak ofiara życia złożona dla ojczyzny ma sens (mesjanizm). Martyrologia narodu polskiego jest zaplanowana, tak jak i śmierć Chrystusa, a jej efektem będzie zmartwychwstanie narodu. Nadzieja na odrodzenie państwa uświęcała też walkę i nadawała jej sens.

Stefan Żeromski
- Ludzie bezdomni

Nadzieja, że można naprawić świat i przezwyciężyć zło, pojawia się również w literaturze pozytywizmu, ale tutaj jej wymiar jest bardziej realny – wyrazem tego są hasła pracy u podstaw i pracy organicznej. Doktor Judym pragnie naprawić świat i pomóc biednym, czuje się odpowiedzialny za ich sytuację społeczną. Sam w młodości doświadczył upokorzeń i biedy i chce tę sytuację zmienić. Dla pracy społecznej rezygnuje z miłości do Joasi. Jego działania napotykają jednak opór, ale bohater nie poddaje się. W pojedynkę próbuje naprawiać świat, a jego determinacja rośnie w miarę, jak decyzja o poświeceniu się pracy społecznej staje się bardziej świadoma i dojrzała.

Gustaw Herling-Grudziński
- Inny świat

Nadzieją na stworzenie lepszego świata i pokonanie zła żyją więźniowie sowieckich łagrów z Innego świata. Tę nadzieję próbuje się im odebrać, ale bohaterowie nie poddają się: Jewgienia Fiodorowna wierzy w możliwość odrodzenia się przez miłość, dla Natalii Lwownej nadzieją są Zapiski z martwego domu Dostojewskiego, a inny z bohaterów odkrawa kawałki chleba i suszy je w nadziei, że zje je podczas ucieczki z obozu. W sposób chłodny i zobiektywizowany Grudziński pisze o tym, jak w obozie nie wolno zawierzać nadziei, nie wolno marzyć o zwolnieniu, bo zwykło to kończyć się rozczarowaniem: dodaniem lat, przedłużeniem wyroku w ostatniej chwili, tak jak stało się to w wypadku Ponomarienki, starego kolejarza z Kijowa. Przesiedziawszy w obozie 15 lat, z radością wciąż mówił o nadchodzącym zwolnieniu. W dniu ukończenia wyroku dowiedział się, że przedłużono mu go bezterminowo. Stary bolszewik wrócił do baraku blady, położył się na swojej pryczy i zmarł na atak serca. Mimo wszystko jedyną siłą więźniów sowieckiego łagru była nadzieja. Nadzieja, która niejednokrotnie przynosiła rozczarowanie, ból, zwątpienie, gdy to, o czym się marzyło, spełzło na niczym. Jednak więźniowie trwali w niej, ona dawała im siłę do życia, a właściwie do dalszej wegetacji.

- Anna Kamieńska – Notatnik - pamiętniki;
książka jest on zapisem rozmyślań o ekstremalnych doświadczeniach ludzkich. Jest mądrą, piękną książką o Wierze, Miłości, Bólu i Śmierci, o potrzebie codziennego zaczynania od początku, codziennego zdobywania się na akceptację życia; źródłem szczęścia jest nadzieja, a źródłem nadziei jest sens;

- Pisanie jest dla mnie rodzajem poznawania. A należy pisać tak długo, jak długo wydaje nam się, że to ma sens - mówiła Anna Kamieńska.

Duży wpływ na twórczośc Kamieńskiej wywarła śmierć męża - poety i tłumacza Jana Śpiewaka. Anna i Jan wspólnie przekładali bułgarskie pieśni ludowe, lirykę rosyjską i serbsko-chorwacką, prowadzili liczne prace redakcyjne książek.W 1967 roku Jan Śpiewak niespodziewanie zachorował na raka. Anna, pełna niepokoju o męża, nieustannie czuwała przy jego szpitalnym łóżku. - Ciągle miała nadzieję. Widziała postępy choroby, ale wydaje mi się, że nie dowierzała temu, co wiedziała, że przyjść musi - wspominała ten okres jej przyjaciółka Julia Hartwig. Na próżno. Pogrążona w głębokim smutku poetka zmagała się z tym, co zawsze było bliskie jej światoodczuciu, a co teraz zmieniło się w bardzo bolesny, domagający się rozwiązania egzystencjalny problem: sensu życia i sensu cierpienia, pytania o śmierć i o to, co po niej. Wówczas to, a wiemy o tym choćby z "Notatnika" Anny Kamieńskiej oraz z jej wierszy, poetka zwróciła się w swoich poszukiwaniach ku chrześcijaństwu, ku Biblii, ku Kościołowi katolickiemu. "Szukałam umarłego, a znalazłam Boga", napisała w Notatniku. Zapiski w "Notatniku", przypominające niekiedy dziennik, są w istocie zbiorem myśli i cytatów, zapisów scen czy snów, które składają się w szczególną, nielinearną opowieść o duchowych zmaganiach, przejściu od postaw agnostycznych ku zaangażowanemu chrześcijaństwu, formą refleksji o złożonej naturze miłości, o przemijaniu, o starości. Prowadzę coś w rodzaju notatnika poetyckiego, to jest mój warsztat poetycki. Zapisuję spostrzeżenia, zwroty, które może będą jakimś surowcem dla wiersza. Ten notatnik ciągle trzyma mnie w napięciu, w pogotowiu. Jest ciągłą wyczuloną uwagą.

- Czesław Miłosz „Nadzieja”
– okupowana Warszawa 1943 rok; poziom filozoficzny, zło historyczne a nadzieja: cytat:

„Nadzieja bywa, jeżeli ktoś wierzy,
Że ziemia nie jest snem, lecz żywym ciałem,
I że wzrok, dotyk ani słuch nie kłamie.
A wszystkie rzeczy, które tutaj znałem,
Są niby ogród, kiedy stoisz w bramie.

Wejść tam nie można. Ale jest na pewno.
Gdybyśmy lepiej i mądrzej patrzyli,
Jeszcze kwiat nowy i gwiazdę niejedną
W ogrodzie świata byśmy zobaczyli.
Niektórzy mówią, że nas oko łudzi
I że nic nie ma, tylko się wydaje,
Ale ci właśnie nie mają nadziei.
Myślą, że kiedy człowiek się odwróci,
Cały świat za nim zaraz być przestaje,
Jakby porwały go ręce złodziei”.

Niektóre utwory Czesława Miłosza odnoszą się do opisu świata ogarniętego widmem wojny. W tym czasie jedynym ratunkiem dla twórczości i zachowania dziedzictwa kulturowego był zwrot ku wartościom uniwersalnym – humanistycznym i ponadczasowym. Tego rodzaju poszukiwania odnaleźć można w wierszu „Nadzieja” z tomu „Świat - poema naiwne”. Utwór w dużej mierze opiera się na przedstawieniu świata, w którym wciąż możliwe jest funkcjonowanie nadziei. Podmiot liryczny podkreśla, że jej obecność nie jest trwała i niezmienna: z tego powodu w pierwszym wersie zamiast stwierdzenia „nadzieja jest” używa sformułowania „nadzieja bywa”. Oznacza to, że dostrzeżenie nadziei w świecie jest możliwe wówczas, gdy rozumie się świat jako system naczyń połączonych, coś realnego i żywego. W takiej przestrzeni bytowanie nadziei jest o wiele bardziej prawdopodobne niż w świecie złudnym, ulotnym, nietrwałym i zbliżonym do snu.
Wiersz „Nadzieja” czytany może być w dwojakim kontekście. Pierwszym z nich są oczywiście czasy wojny i próba poszukiwania przez ludzi w tamtym czasie sensu egzystencji w obliczu tragedii wojennych. Drugim sposobem czytania utworu jest jego głęboki kontekst humanistyczny. Pamięć o podstawowych i najważniejszych wartościach pozwala na to, by nie tracić zupełnie nadziei i mieć przekonanie, że świat uda się na nowo zbudować. Wypełniony ogród świata, o którym metaforycznie wypowiada się podmiot liryczny, jest więc ostoją wszystkich humanistycznych wartości.

- Adam Asnyk „Miejcie nadzieję” cytat

„Miejmy nadzieję!… nie tę lichą, marną,
Co rdzeń spróchniały w wątły kwiat ubiera,
Lecz tę niezłomną, która tkwi jak ziarno
Przyszłych poświęceń w duszy bohatera.
Miejmy nadzieję!… nie tę chciwą złudzeń,
Ślepego szczęścia płochą zalotnicę,
Lecz tę, co w grobach czeka dnia przebudzeń,
I przechowuje oręż i przyłbicę …”

Adam Asnyk to polski poeta, jeden z prekursorów i najważniejszych twórców epoki pozytywizmu. Debiutował w 1864 roku na łamach lwowskiego „Dziennika Literackiego”. Na jego twórczość miała wpływ klęska powstania styczniowego, która zniszczyła nadzieję na odzyskanie niepodległości przez Polskę. Poeta łączył w swojej twórczości romantyczne koncepcje z pozytywistycznym podejściem filozoficznym i społecznym. Utwór „Miejmy nadzieję” miał dodać Polakom siły, ułatwić przetrwanie w nadziei na zmartwychwstanie ojczyzny. Asnyk nawołuje do działania, życia w duchu patriotyzmu.
Wiersz należy do liryki tyrtejskiej (nazwa gatunku wywodzi się od jego twórcy, spartańskiego poety Tyrtajosa), motywującej do walki. Ma na celu wzbudzenie u czytelnika buntu wobec wroga, pragnienia uwolnienia ojczystego kraju z niewoli. Utwór ma przypomnieć o wartościach, które od wieków wyznawali wojownicy za wolność, odważni żołnierze, bez wahania walczący w obronie ojczyzny.
Podmiot liryczny opisuje, czym powinni kierować się Polacy. Pierwszą z tych wartości jest nadzieja. Jej symbolem to stary, spróchniały rdzeń, na którym rośnie wątły kwiat. Podkreśla to jak bardzo narodowi polskiemu brakuje optymizmu, stał się pogrążony w cierpieniu, płaczu i narzekaniach. Nadzieja Polaków jest tak słaba, jak zwiędła roślina. Przeciwstawia się ją silnemu oczekiwaniu na lepsze czasy, porównanemu do ziarna, które jest symbolem rozwoju i młodości. Wątły kwiat już kończy swoje życie, ma za sobą czasy rozkwitu. Ziarno dopiero kiełkuje, z każdym dniem nabiera siły, w przyszłości przyniesie owoce. Polacy nie powinni koncentrować się na bolesnej przeszłości, ale wybiegać myślami do przodu. Należy szukać nowych idei, odrzucić to, co zawiodło. Trzeba skoncentrować się na walce o niepodległość, być niezłomnym i zdeterminowanym.

- podsumowanie odcinka przez eksperta.

NAWIĄZANIE DO UTWORÓW LITERACKICH

Anna Kamieńska „Notatniki”
Czesław Miłosz „Nadzieja”
Adam Asnyk „Miejcie nadzieję”

---

ALFABET - ODCINKI

Przyjaźń Porażka Mądrość Tęsknota Liberalizm Laicyzm Uprzejmość Fantastyka Groteska Ekscentryzm Kontrkultura Romantyzm Życie Prawda Natura Cuda Prowincja - ujęcie drugie Historia Miasto Bieda Prowincja - ujęcie pierwsze Światło Modlitwa Piękno Tłum Starość Małżeństwo Jaźń Niewiara Ciało Sztuka Rytuał Świętość Samotność Humor Dzieciństwo bezczelność Śmierć Ironia Codzienność Patos Tragizm Ideologia CYNIZM OBOJĘTNOŚĆ UWAŻNOŚĆ Ojczyzna OJCOSTWO Dzikość Nienawiść Gościnność NADZIEJA DIALOG AMBICJA miłosierdzie dewocja wstyd gniew praca zabawa szczęście melancholia rozpacz głupota

STRONA GŁÓWNA ALFABETU LITERATURY POLSKIEJ

WIĘCEJ O PROJEKCIE

ALFABET, czyli...

Po dzieła literatury polskiej sięgać można z wielu powodów – obowiązku szkolnego, pasji czytelniczej, kontemplacji piękna wyrażonego w sztuce. Jednym z powodów zainteresowania może być próba znalezienia odpowiedzi na pytania odwiecznie i uniwersalnie ważne – czym są i jak mogą realizować się idee z którymi obcujemy na co dzień, stanowiące element naszych moralnych wyborów. Altruizm, bohaterstwo, cnota… układają się w alfabet wartości.

W tym aspekcie w polskiej literaturze możemy znaleźć różnorodność interpretacji, historycznych odniesień i form wyrazu, które świadczą o bogactwie rodzimej kultury budującej w ciągu wieków naszą narodową tożsamość, jej odniesień do światowego dorobku cywilizacyjnego, a w nim twórczego dyskursu, którego zawsze byliśmy aktywnym uczestnikiem. Inspiracja płynąca z literackich wzorców daje bezpośredni emocjonalny impuls do osobistej refleksji odbiorcy, systematyzuje wiedzę o historii idei, procesach kulturowych i pozwala zrozumieć zjawiska historyczne, których emanacją są literackie dzieła. Polska twórczość literacka daje cały wachlarz odpowiedzi na nurtujące nas dylematy zarówno moralne jak związane z narodową tożsamością. Pozostaje jednak pytanie, gdzie ich szukać?

WYKORZYSTANIE MATERIAŁÓW

Projekt „Alfabet literatury Polskiej” zakładając synkretyczną prezentację w twórczości polskich pisarzy ważnych dla każdego z nas idei, odpowiada na to pytanie w przystępnej i atrakcyjnej formie. Stanowi swoisty drogowskaz w świecie pełnym informacyjnego chaosu i wątpliwych ideałów. Naukowcy, literaturoznawcy, przedstawiciele środowisk akademickich zgodnie z przyjętym porządkiem alfabetycznym, prezentują odbiorcom projektu przekrojową panoramę dzieł literackich, w których podejmuje się tematykę idei i zjawisk z nimi związanych.

Projekt adresowany jest do wszystkich grup wiekowych, ze szczególnym akcentem na młodzież uczącą się, dzięki czemu stanowi materiał uzupełniający programy kształcenia w zakresie języka i literatury polskiej. W zamyśle przeznaczony jest w równej mierze dla odbiorców w Polsce, jak też Polonii i Polaków poza granicami kraju.

CELE PROJEKTU
Cele projektu "Alfabet literatury polskiej" to:

1. Popularyzacja i upowszechnienie dorobku polskiej literatury w ujęciu odpowiadającym współczesnym trendom cywilizacyjnym koncentrującym się na pojęciach – ideach, aktualnych w bieżącym dyskursie kulturowym – w Polsce i za granicą, w środowiskach polskich i polonijnych oraz środowiskach autochtonicznych miejsc zamieszkania naszych rodaków.
2. Zainteresowanie polskiej młodzieży w kraju i za granicą polską kulturą wyrażoną w rodzimych dziełach literackich, odpowiadającą na uniwersalne pytania jakie stawia sobie dorastające pokolenie.
   Tym samym dostarczenie argumentów w potencjalnej dyskusji o wartości polskiej kultury.
3. Budowanie tożsamości i dumy narodowej poprzez wskazanie i omówienie literackich źródeł specyficznie polskich, a zarazem uniwersalnie ważnych, bo osadzonych w globalnym dorobku cywilizacyjnym.
4. Dostarczenie materiałów uzupełniających proces kształcenia w zakresie literatury i języka polskiego dla szkół i ośrodków edukacyjnych w kraju i za granicą
5. Popularyzacja czytelnictwa w języku polskim i nauki języka
6. Pobudzenie dyskusji nad polskim dorobkiem literackim w aspekcie historii idei

ODBIORCA PROJEKTU
Grupę docelową stanowią:

1. Polonia i Polacy poza granicami kraju – w szczególności polskie szkoły, ośrodki kultury polskiej, organizacje polskie i polonijne na obczyźnie
2. Polacy w kraju – w szczególności młodzież kształcąca się na poziomie średnim i wyższym, jako materiał uzupełniający do zajęć z literatury i języka polskiego
3. Ośrodki naukowe i badawcze w Polsce i za granicą zajmujące się literaturą polską (listy dialogowe w językach obcych umożliwią zrozumienie obcokrajowcom)
4. Instytucje rządowe w gestii których leży upowszechnianie polskiej kultury i dziedzictwa narodowego oraz oświata polska
5. Instytucje pozarządowe zainteresowane tematyką projektu

ALFABET JĘZYKA POLSKIEGO
Projekt dofinansowany przez Instytut Rozwoju Języka Polskiego
ze środków Ministra Edukacji Narodowej

Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem IRJP ani MEN