1941-07-30     0000-00-00

Układ Sikorski-Majski

Gorzka historyczna konieczność

30 lipca 1941 r. w Londynie premier rządu RP gen. Władysław Sikorski podpisał z ambasadorem ZSRS Iwanem Majskim polsko-sowiecki układ o wznowieniu stosunków dyplomatycznych, współpracy na rzecz pokonania Niemiec oraz powstania polskiej armii w ZSRS; dodatkowy protokół przewidywał zwolnienie z więzień i łagrów obywateli polskich.

Wspólna niemiecko-sowiecka agresja na Polskę we wrześniu 1939 roku była źródłem konfliktu polsko-sowieckiego, którego mimo starań Wielkiej Brytanii nie udało się zażegnać do połowy 1941 roku. Sytuacja zmieniła się dopiero po ataku Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 roku. Zerwane dwa lata wcześniej stosunki dyplomatyczne między Polską a Związkiem Radzieckim mogły zostać przywrócone w duchu współpracy w ramach koalicji antyfaszystowskiej.

Wymagało to jednak ustalenia szeregu kwestii natury politycznej, militarnej i terytorialnej, na czym zależało szczególnie stronie polskiej. Okupacja ziem polskich przez ZSRR była bowiem przyczyną licznych strat - zarówno materialnych, jak i ludzkich. Do niewoli sowieckiej dostało się kilkaset tysięcy ludzi, a dalszy milion został wysiedlony w ramach czterech akcji deportacyjnych. Los wielu więźniów nie był znany. Jak się później okazało, kilkanaście tysięcy polskich oficerów zostało przez Sowietów zamordowanych, a ich ciała złożono m.in. w Lesie Katyńskim.

Gen. Władysław Sikorski (premier i Naczelny Wódz) w przemówieniu radiowym

Stało się to, czego oczekiwaliśmy, lecz czego nie spodziewaliśmy się w tak szybkim czasie. Prysnął związek hitlerowsko-bolszewicki, będący u początku tej straszliwej katastrofy, której ofiarą padła Polska. Od świtu 22 czerwca są ze sobą w wojnie niedawni sprzymierzeńcy. Taki rozwój wydarzeń jest dla Polski wysoce korzystny. Zmienia i odwraca dotychczasową sytuację. [...] W tej chwili możemy chyba przypuszczać, że Rosja uzna za niebyły pakt z Niemcami z 1939 roku. [...]
Tysiące Polaków i Polek cierpi dotąd w więzieniach rosyjskich. Setki tysięcy są narażone na śmierć powolną z nędzy oraz głodu. Ćwierć miliona jeńców wojennych marnieje bezczynnie w obozach. Czyż nie byłoby rzeczą uczciwą i celową przywrócić tym ludziom swobodę?

Londyn, 26 czerwca 1941 [Układ Sikorski–Majski: wybór dokumentów, Warszawa 1990]

Do podpisania polsko-radzieckiego porozumienia doszło 30 lipca 1941 roku. Od nazwisk sygnujących go premiera Rządu RP na Emigracji oraz ministra spraw zagranicznych ZSRR został nazwany układem Sikorski-Majski. Na mocy porozumienia oba kraje deklarowały chęć współpracy przeciwko hitlerowskim Niemcom. Związek Radziecki oświadczał, że wcześniejsze porozumienia z III Rzeszą tracą moc, przy czym nie zobowiązał się jednoznacznie do zwrócenia zagrabionych ziem polskich. Strona sowiecka obiecała również ,,amnestię" polskich więźniów. Już samo użycia słowa ,,amnestia" było źródłem kontrowersji, bowiem Polaków więziono nielegalnie, bez wyroków sądowych, na fali antypolskich represji wymierzonych przede wszystkim w przedstawicieli inteligencji.

Z protokołu spotkania gen. Władysława Sikorskiego z ambasadorem ZSRR w Wielkiej Brytanii Iwanem Majskim

Pan Majski powiedział, że jego Rząd popiera sprawę utworzenia niepodległego, narodowego państwa polskiego, […] nie może jednak wyraźnie uznać granic z 1939 roku. Prawdopodobnie jednak nie jest rzeczą konieczną mówić o tym teraz i sprawa ta może pozostać otwarta. […] Gen. Sikorski powiedział, że może się zgodzić, aby sprawa ta nie była dyskutowana obecnie szczegółowo. Nie mógł jednak się zgodzić na oświadczenie Związku Sowieckiego, że granice z 1939 roku nie zostaną przywrócone.

Londyn, 5 lipca 1941 [Układ Sikorski–Majski…]

Gen. Kazimierz Sosnkowski (przewodniczący Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju) w liście do gen. Władysława Sikorskiego

Przyszły ambasador [w Rosji] na pewno nie będzie w stanie wyręczyć rządu w niektórych podstawowych punktach: w sprawie niedwuznacznego uznania przez Sowiety granic Polski sprzed września 1939, a co za tym idzie i w sprawie definicji, kogo uważać należy w stosunkach wzajemnych za obywatela państwa polskiego. Bez rozstrzygnięcia tych spraw w umowie polsko-sowieckiej kreowanie ambasad jest przedwczesne, a sytuacja każdego obywatela Polski w Moskwie będzie nijaka.

Salcombe (Wielka Brytania), 20 lipca 1941 [Kazimierz Sosnkowski, Materiały historyczne, Londyn 1966]

Układ Sikorski-Majski umożliwił zwolnienie kilkuset tysięcy polskich więźniów przebywających w radzieckich obozach Gułagach. Na bazie uwolnionych została wkrótce sformowana Armia Polska na Wschodzie pod dowództwem gen. Władysława Andersa. Kilka miesięcy później, głównie wobec braku pożywienia, Polacy zostali ewakuowani na kontrolowany przez Brytyjczyków Bliski Wschód. Porozumienie polsko-radzieckie okazało się wyjątkowo nietrwałe. Przyczyną ponownego konfliktu było odkrycie masowych grobów polskich oficerów zamordowanych przez Sowietów wiosną 1940 roku w Lasku Katyńskim.

Winston Churchill (premier Wielkiej Brytanii)

Po przystąpieniu Rosji do walki z Niemcami u naszego boku, nie mogliśmy zmusić nowego i poważnie zagrożonego sprzymierzeńca do wyrzeczenia się, choćby na papierze, okręgów przygranicznych od pokoleń uważanych przez Rosję za żywotne dla jej bezpieczeństwa. Nie było wyjścia z sytuacji. Trzeba było rozwiązanie problemu terytorialnego Polski odłożyć do lepszych czasów. Spadła na nas niewdzięczna odpowiedzialność zalecenia generałowi Sikorskiemu, aby miał zaufanie do dobrej woli Związku Sowieckiego co do przyszłego uregulowania stosunków polsko-rosyjskich oraz aby nie nalegał w danej chwili na uzyskanie pisemnej gwarancji na przyszłość.

Londyn [Mieczysław Tomala, Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej w pamiętnikach, Warszawa 1990]

Gen. Władysław Anders (więzień NKWD)

Otwierają się drzwi celi z zapytaniem: – Kto tu na literę A? Żwawo, żwawo, zbierajcie się na przesłuchanie. […] Zaczęła się długa rozmowa, jacy to Niemcy są wiarołomni, jak zdradziecko napadli na Związek Sowiecki, że teraz trzeba żyć w zgodzie, położyć krzyżyk na przeszłość, bo najważniejszą rzeczą jest pobicie Niemców. Dlatego zawarto traktat z Brytyjczykami i podpisano umowę z Polską. Wszyscy Polacy będą „amnestionowani”, a w myśl umowy zostanie stworzona armia polska; przy czym, za zgodą rządu sowieckiego, zostałem przez władze polskie mianowany jej dowódcą.

Moskwa, 4 sierpnia 1941 [Władysław Anders, Bez ostatniego rozdziału: wspomnienia z lat 1939–1946, Newton 1949]