1937-11-23     2019-04-28

Karol Modzelewski

28 kwietnia 2019 r. zmarł w Warszawie prof. Karol Modzelewski – historyk mediewista, więzień polityczny i członek opozycji demokratycznej w okresie PRL, uczestnik wydarzeń polskiego Października 1956, jeden z inicjatorów akcji protestacyjnej przeciw zdjęciu „Dziadów” ze sceny Teatru Narodowego w Warszawie w 1968 r., jeden z liderów i pierwszy rzecznik prasowy NSZZ „Solidarność”, wiceprezes Polskiej Akademii Nauk w latach 2007–2010, kawaler Orderu Orła Białego.

Profesora Karola Modzelewskiego wspominał prof. Jerzy Eisler, dyrektor Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie:

Karola Modzelewskiego osobiście poznałem w 1988 r. na konferencji historycznej. Wówczas przygotowywałem moją pierwszą książkę o 1968 r. Zdobyłem się na odwagę i poprosiłem, nie tyle znakomitego historyka, mediewistę, specjalistę polskiego i europejskiego średniowiecza, co jednego z głównych bohaterów powstającej książki, o udzielenie mi relacji. Zaprosił mnie na rozmowę do swojego mieszkania we Wrocławiu. Choć widzieliśmy się drugi raz w życiu, profesor Modzelewski pożyczył mi swój odręczny zeszyt z notatkami sprzed aresztowania w 1984 r., które mogłem wykorzystać w pracy. W pamięć zapadł mi serdeczny gest, który ukształtował nasze relacje na długie lata. Po zakończeniu rozmowy, zaproponował mi (przed moją długą podróżą do Warszawy) zjedzenie z nim i jego żoną obiadu.

Po tym wydarzeniu miałem okazję wielokrotnie rozmawiać z profesorem Modzelewskim. Była to wielka przyjemność. Obok, również już nieżyjącego, lekarza profesora Jerzego Szapiro, Karol Modzelewski był dla mnie jednym z najmądrzejszych ludzi, z którymi miałem w życiu okazję rozmawiać. Jego wiedza, szerokie horyzonty, nawet sposób mówienia były wyjątkowe. Jacek Kuroń przed laty zauważył, że „Karol mówi akapitami”. To był idealny mówca dla wszystkich zbierających relacje czy prowadzących wywiady. To, co powiedział, należało tylko spisać, bez konieczności redagowania. Nie powtarzał się, nie gubił wątków, zdania, które rozpoczął, kończył. Nieprawdopodobna, wyjątkowa inteligencja, precyzja powodowały, że z Karolem Modzelewskim czasu się nie traciło.

Nasze drogi przecinały się wielokrotnie. Ostatni raz było to w Nowej Hucie w gmachu dawnego kina Światowid, socrealistycznego budynku, gdzie tworzone jest Muzeum Historii PRL. Wchodziliśmy w skład kilkunastoosobowego jury, które oceniało koncepcję artystyczną przyszłego muzeum. Mieliśmy wówczas okazję dłużej porozmawiać. Karol Modzelewski był człowiekiem niezwykłym. Nigdy nie widziałem go mówiącego źle o kimkolwiek. Myślę, że brało się to m.in. z naukowej ostrożności. Historyk, uczony zawsze stara się wyważać racje. Nie jest ani adwokatem, ani prokuratorem, ani sędzią. W każdym razie nie powinien być.

Warto przypomnieć, że profesor Modzelewski był postacią szeroko znaną w Europie. Znajomość ta, przede wszystkim w kręgach lewicy europejskiej, w kręgach przedstawicieli pokolenia ‘68 we Francji, w Niemczech, przełożyła się później na jego szerokie kontakty jako naukowca, wiceprezesa Polskiej Akademii Nauk.

Chciałbym także powiedzieć o jeszcze jednej nietypowej rzeczy. W całej Polsce po 1989 r. jest zaledwie kilku ludzi, którzy wszedłszy do polityki ze znanymi nazwiskami z czasów opozycji antykomunistycznej w PRL, z tejże polityki sami odeszli. Pierwszym, który po jednej kadencji senatora pożegnał się ze światem polityki był właśnie Karol Modzelewski. W jednym z wywiadów mówił, że stawał w szeregu, kiedy sytuacja w Polsce tego wymagała. Było to w październiku 1956 r., marcu 1968 r., wcześniej, na początku lat 60., w czasie pisania z Jackiem Kuroniem listu otwartego do partii, krytykującego linię polityczną PZPR, i wreszcie w czasie Solidarności, której był pierwszym rzecznikiem prasowym.

Nie wszyscy może wiedzą, z jakiego powodu w 1989 r. Karol Modzelewski został senatorem. Miał zupełnie inne plany. Chciał wyjechać na stypendium naukowe do Francji, jednak władze PRL odmówiły mu paszportu. Koledzy z Solidarności zaproponowali, aby w takiej sytuacji został senatorem, co pozwoli mu na wyjazd. Ale po dwóch latach zrezygnował. Tłumaczył, że o ile w 1989 r. Polska była na rozstajach dróg, była w momencie przełomowym i wówczas trzeba było dać nazwisko, twarz i siebie samego, to w 1991 r. sytuacja wyglądała lepiej. Nie było Układu Warszawskiego, nie było Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, były bardzo mocno zaawansowane negocjacje na temat wycofania wojsk radzieckich z Polski. Karol Modzelewski zdecydował, że wraca do książek. Oczywiście jako obywatel wielokrotnie publicznie zabierał głos. Był przedstawicielem prawie już nieistniejącej lewicy demokratycznej, parlamentarnej. Cechowała go wielka wrażliwość społeczna. Karol Modzelewski używał tego wyrażenia już jako jeden z nielicznych polityków III RP.

Karol Modzelewski

Karol Modzelewski urodził się 23 listopada 1937 w Moskwie. Był przybranym synem Zygmunta Modzelewskiego, działacza KPP, PPR, PZPR, w latach 1947-51 ministra spraw zagranicznych. Absolwent Uniwersytetu Warszawskiego, Wydziału Historyczny (1959); w 1974 doktorat, w 1978 habilitacja, od 1990 profesor zwyczajny.

1950-1956 w Związku Młodzieży Polskiej, od X 1956 w Rewolucyjnym Związku Młodzieży, 1957-1964 w ZMS i PZPR. Karol Modzelewski wziął czynny udział w wydarzeniach polskiego Października w 1956 roku.

Od 1959 asystent na Wydz. Historii Uniwersytetu Warszawskiego (UW). 1962-1963 założyciel, animator Politycznego Klubu Dyskusyjnego na UW (rozwiązany decyzją Komitetu Warszawskiego PZPR). W 1964 współautor (z Jackiem Kuroniem) memoriału będącego krytyczną analizą ustroju PRL, 14/15 XI zatrzymany (z grupą) na 48 godz., tekst przejęła SB; usunięty z PZPR i ZMS, zwolniony z pracy na UW.

Autorzy uznali, że Polską rządzi biurokracja partyjna wyzyskująca klasę robotniczą. Prawdziwy ustrój komunistyczny miał zapanować w wyniku rewolucji. Istniałaby w nim możliwość tworzenia wielu partii robotniczych i związków zawodowych. Pominięta została kwestia zależności od ZSRR i niepodległości Polski. Obaj autorzy uznali to później za "błąd świadczący – jak pisał Jacek Kuroń - o tym, w jakiej izolacji od społeczeństwa żyła październikowa lewica". Władze udaremniły zamiar powielenia i tajnego kolportowania memoriału w zakładach pracy. 19 VII 1965 skazany wyrokiem Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy na 3,5 roku więzienia, 3 VIII 1967 zwolniony warunkowo. Po wyjściu jeden z liderów grupy tzw. "komandosów".

W 1965 współautor (w oparciu o memoriał) „Listu otwartego do członków POP PZPR i do członków uczelnianej organizacji ZMS przy Uniwersytecie Warszawskim”, 20 III 1965 aresztowany za jego kolportaż (16 egz.) i następnie skazany na 3,5 roku więzienia za nawoływanie w memoriale i liście do obalenia przemocą ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego Polski Ludowej oraz rozpowszechnianie fałszywych wiadomości jej dotyczących. Wyrok skazujący otrzymał także Jacek Kuroń.

W I 1968 inicjator akcji protestacyjnych po zdjęciu Dziadów Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka z repertuaru Teatru Narodowego. Był autorem hasła "Niepodległość bez cenzury", skandowanego podczas ostatniego spektaklu. 8 III aresztowany, 15 I 1969 skazany wyrokiem Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy na 3,5 roku więzienia ponieważ został zaliczony do głównych inspiratorów protestów studenckich. Zwolniony we wrześniu 1971.

Po wyjściu z więzienia w latach 1972-1983 pracownik naukowy Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN we Wrocławiu. W 1976 autor memoriału krytykującego politykę gospodarczą i społeczną ekipy Edwarda Gierka.

W latach 1980-1981 Karol Modzelewski był jednym z przywódców i strategów Solidarności, posiadał ogromną zdolność formułowania myśli i wielokrotnie odegrał rolę projektodawcy bardzo ważnych uchwał. Uchwała z 17 września 1980 roku o powstaniu jednego związku zawodowego o nazwie Solidarność jest w ogromnej mierze zasługą Karola Modzelewskiego.

Podczas strajków w VIII 1980 krótko przebywał w Stoczni Gdańskiej im. Lenina; od IX 1980 w „Solidarności”, wiceprzewodniczący Komitetu Założycielskiego we wrocławskich placówkach Polskiej Akademii Nauk, członek Prezydium MKZ we Wrocławiu. 17 IX 1980 reprezentant Wrocławia na ogólnopolskiej konferencji przedstawicieli MKZ nowych związków zawodowych w Gdańsku, współautor pomysłu utworzenia jednej reprezentacji NSZZ, wspólnej rejestracji oraz przyjęcia nazwy „Solidarność” - taki był tytuł biuletynu, wydawanego w czasie strajku w Stoczni Gdańskiej.

W listopadzie 1980 roku Karol Modzelewski wraz z Tadeuszem Mazowieckim i Andrzejem Gwiazdą uczestniczył w rozmowach z władzami PRL dotyczących rejestracji NSZZ "Solidarność". Członek KKP, XI 1980 – IV 1981 rzecznik prasowy KKP (złożył rezygnację po kryzysie bydgoskim). Protestował przeciw autorytarnemu stylowi kierowania związkiem przez przewodniczącego NSZZ "Solidarność" Lecha Wałęsę. W VI 1981 delegat na I WZD Regionu Dolny Śląsk, członek Prezydium ZR, delegat na I KZD, członek KK.

internowany w nocy z 12 na 13 grudnia 1981, po ogłoszeniu stanu wojennego w Ośrodku Odosobnienia w Strzebielinku i Warszawie-Białołęce. Po roku został aresztowany pod zarzutem zmierzania do obalenia przemocą ustroju PRL - należał do tzw. jedenastki byłych działaczy KSS "KOR" i "Solidarności", którym władze PRL planowały wytoczyć pokazowy polityczny proces. W końcu jednak od tego odstąpiono.

23 XII 1982 aresztowany pod zarzutem próby obalenia ustroju PRL, osadzony w AŚ Warszawa-Mokotów, w VII 1984 zwolniony na mocy amnestii (sprawa uwolnienia „jedenastki”), w 1983 zwolniony z pracy.

Wrócił do pracy naukowej w 1987, pracował w Instytucie Historii PAN, następnie w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. W roku 1990 uzyskał tytuł naukowy profesora.

1989-1991 senator RP z listy Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”, w 1990 inicjator Klubu Parlamentarnego Solidarność Pracy, członek senackiej Komisji Inicjatyw i Prac Ustawodawczych oraz Komisji Nadzwyczajnej ds. Górnictwa, 1992-1995 współzałożyciel i członek Unii Pracy, w 1995 zrezygnował z działalności partyjnej.

Bardzo szybko stał się, z pozycji lewicowych, ostrym krytykiem transformacji gospodarczej i tzw. planu Balcerowicza. Wydana w 1993 roku jego książka "Dokąd od komunizmu" zawierała pierwszą tak kompleksową krytykę przemian, sformułowaną przez człowieka obozu "Solidarności".

1992-1994 pracownik naukowy Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego, od 1994 Wydz. Historycznego UW, 2002-2004 kierownik Zakładu Historii Średniowiecznej. W 2005 w wyborach prezydenckich członek Komitetu Wyborczego Włodzimierza Cimoszewicza. Od 2006 wiceprezes PAN. Visiting professor w paryskiej École Pratique des Hautes Études en Sciences Sociales, w Collège de France oraz na uniwersytecie La Sapienza w Rzymie.

Autor wielu prac z zakresu historii średniowiecza, w tym książek: Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego (1975; 2000), Chłopi w monarchii wczesnopiastowskiej (Instytut Historii PAN, 1987), Barbarzyńska Europa (Iskry, 2004). W wydawnictwa niezależnych m.in. Między umową a wojną (NOWa, 1989). Członek TNW oraz Académie Européenne des Sciences, des Arts et des Lettres (Paryż).

Odznaczony Orderem Orła Białego (1998), laureat Nagrody Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w dziedzinie nauk humanistycznych i społecznych (2007). W 2012 r. został również laureatem Nagrody Orła Jana Karskiego.

Zmarł 28 kwietnia 2019 r. 8 maja Karol Modzelewski spoczął na Cmentarzu Wojskowym na warszawskich Powązkach.

Najważniejsze publikacje:

Zajeździmy kobyłę historii. Wyznania poobijanego jeźdźca, Warszawa 2013;
Scènes de grèves en Pologne, Lozanna 2006;
Barbarzyńska Europa, Warszawa 2004;
Życiodajny impuls chuligaństwa. Notatki z lat 1993–2002, Kraków 2003;
Opole, centena, pagus. Versuch einer komparativen Auffassung der Langemeinde und Territorialverwaltung, [w:] Das Reich und Polen, Konstancja 2003, s. 423–438;
Czy opole istniało, Przegląd Historyczny, vol. 92, 2, 2001, s. 161–185;
Zemsta, okup i podmiot moralny w prawach barbarzyńskich, [w:] Aetas media, aetas moderna. Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 2000, pp. 273–285;
Dokąd od komunizmu?, Warszawa 1993;
Chłopi w społeczeństwie polskim, Wrocław 1987;
Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego X-XIII wiek, Wrocław 1975, Poznań 2000;
​Revolutionary marxist students in Poland speak out (1964–1968), Nowy Jork 1969;
List otwarty do partii (z Jackiem Kuroiem), Paryż 1966.