1838-11-24 1839-03-24
Polska historia i kultura nad brzegiem Sekwany
24 listopada 1838 roku podpisano w Paryżu akt fundacji Biblioteki Polskiej w Paryżu powstałej z inicjatywy Wielkiej Emigracji. Do dzisiaj to największa polska biblioteka poza granicami kraju.
W samym sercu Paryża, na wyspie św. Ludwika, na brzegu Sekwany mieści się założona w 1838 r. Biblioteka Polska. Jej twórcy, emigranci po powstaniu listopadowym 1830 r., stworzyli tam oazę polskiej kultury i wolnej myśli politycznej, miejsce spotkań i dyskusji. Zgromadzili cenne dzieła literackie, dzieła sztuki i dokumenty oraz pamiątki po wybitnych polskich twórcach. Pierwsze wydanie dzieł Mikołaja Kopernika, pamiątki po Fryderyku Chopinie, rękopisy Adama Mickiewicza – wszystko to dziś oglądać można w Bibliotece, która wbrew nazwie pełni jednocześnie funkcję archiwum i muzeum.
Uczestnicy tzw. Wielkiej Emigracji, skupieni w Towarzystwie Historyczno-Literackim, w tym m. in. książę Adam Czartoryski, Adam Mickiewicz, Karol Sienkiewicz i Julian Ursyn Niemcewicz, pragnęli stworzyć bibliotekę gromadzącą polskie piśmiennictwo narodowe, namiastkę Biblioteki Narodowej na wychodźstwie zniewolonego narodu, ośrodek intelektualny dla emigrantów oraz archiwum dokumentujące życie Polaków na francuskiej ziemi. Z czasem Biblioteka zaczęła gromadzić także pamiątki narodowe i zbiory artystyczne: obrazy, rzeźby, rysunki, ryciny, fotografie oraz materiały kartograficzne twórców polskich we Francji.
24 marca 1839 roku Biblioteka Polska w Paryżu otwarta została dla publiczności . Pierwotnie biblioteka mieściła się w małym mieszkaniu jednego z działaczy emigracyjnych. Jednak rozrastający się księgozbiór wymusił poszukiwanie nowego miejsca. Emigranci za pieniądze zebrane w kwestach i przekazane w darach kupili dom z XVII wieku na Wyspie św. Ludwika w Paryżu, w którym mieszkał sekretarz króla Ludwika XIV. Przenosiny do nowego budynku nastąpiły w 1854 roku. Od tego czasu, to właśnie tam znajduje się siedziba biblioteki.
Pieczę nad biblioteką sprawowało emigracyjne Towarzystwo Literackie w Paryżu, przemianowane w latach 50. XIX wieku na Towarzystwo Historyczno - Literackie. Pod koniec XIX wieku, wskutek zaniku działalności organizacji, nadzór nad instytucją przejęła Polska Akademia Umiejętności w Krakowie. Doszło do tego za sprawą skutecznych działań jednego z członków PAU - Władysława Mickiewicza, jednego z synów narodowego wieszcza, który dodatkowo przekazał jeszcze pamiątki po ojcu.
Zbiory Biblioteki Polskiej w Paryżu pochodzą z darów. Przez długi czas jednym z najważniejszych fundatorów była Fundacja Lanckorońskich i Fundacja im. Zygmunta Zaleskiego - ojca obecnego dyrektora. Ponadto Biblioteka utrzymywała się ze składek członkowskich Towarzystwa Historyczno-Literackiego i przepisanych na nią spadków.
Najstarsze zbiory pochodzą z XV wieku. To inkunabuły i rozmaite dokumenty. Niektóre z nich zostały podpisane przez królów i to nie tylko polskich. Biblioteka posiada także sprawozdania ze średniowiecznych synodów zwoływanych przez papieży. Poszczególne z nich występują tylko w sześciu egzemplarzach na świecie. Biblioteka posiada wiele manuskryptów, m.in. "Pana Tadeusza" i "Dziadów" Adama Mickiewicza, utworów Juliana Ursyna Niemcewicza, Juliusza Słowackiego, Fryderyka Chopina, Johanna Wolfganga Goethego oraz akt detronizacji cara Mikołaja I podpisany przez sejm Królestwa Polskiego z 1831 roku.
Dla następnych pokoleń emigrantów Biblioteka Polska była przedmiotem dumy i troski, choć nie zawsze mogli dbać o nią należycie. Dla rodaków w kraju, zwłaszcza poddanych rusyfikacji czy germanizacji, a potem pozostających pod wpływem propagandy komunistycznej, stała się mitem – o tyle jednak szczególnym, że prawdziwie istniejącym. W ciągu niemal 200 lat funkcjonowania, metody i organy zarządzające instytucją zmieniały się, a jej często niestabilna sytuacja finansowa wpływała na możliwości dynamicznego funkcjonowania. Niezależnie jednak od położenia, zwłaszcza w trudnych dla polskiej historii okresach, była istotnym pomostem między Polską a Francją.
W czasie II wojny światowej najcenniejsze zbiory do swej posiadłości koło Tuluzy oraz do swoich francuskich przyjaciół wywiózł ówczesny dyrektor Franciszek Pułaski. Niestety, zabrakło mu czasu na ukrycie całości. Znajdujące się w bibliotece zbiory wywieźli Niemcy. Zostały one znalezione przez zwolnionych ze stalagu francuskich więźniów w 1945 roku. Natknęli się oni na nierozpakowane skrzynki opatrzone napisem "Biblioteka Polska w Paryżu". Zbiory wróciły do Paryża przez Warszawę i Moskwę. Część z nich została w Muzeum Literatury w Warszawie i w siedzibie Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie.
Do dziś Biblioteka jest ważnym ośrodkiem kultury polskiej we Francji, pełniącym funkcję zarówno biblioteki, ale także – a może przede wszystkim – archiwum i muzeum. Goście zwiedzić mogą Salonik Chopina, w którym zgromadzone są pamiątki po kompozytorze, muzeum poświęcone Adamowi Mickiewiczowi (założone przez jego syna Władysława w 1903 r.) oraz wystawę rzeźb Bolesława Biegasa. Skorzystać mogą także z biblioteki i czytelni, a osoby prowadzące badania naukowe – ze zbiorów archiwalnych. W Bibliotece odbywają się także liczne wydarzenia kulturalne – wystawy czasowe, wykłady, spotkania autorskie, koncerty.
Księgozbiór Biblioteki liczy 200 tysięcy woluminów, w tym około 50 inkunabułów i kilka tysięcy starych druków. W archiwum przechowywane jest 5 tysięcy jednostek rękopisów. W zbiorach jest także 25 tysięcy rysunków i rycin, 15 tysięcy fotografii, prawie 1500 obrazów, 1000 plakatów, 600 medali i monet, 350 rzeźb.
6, Quai d’Orléans, 75004 PARIS
Tél. 01 55 42 83 83
Fax : 01 46 33 36 31
Z przemówienia Ojca Świętego do Polaków na Champ de Mars w Paryżu 31.5.1980r.:
„[...] Duch daje życie. I tego właśnie ducha, który daje życie człowiekowi, narodowi, Ojczyźnie, starali się budzić podtrzymując, rozwijając i tworząc arcydzieła polskiej kultury: prozy, poezji, muzyki, sztuki, organizując wykłady, biblioteki — znana Biblioteka Polska w Paryżu, pomimo licznych trudności, z jakimi się boryka, kontynuuje te tradycje i jest ważną polską placówką kulturalną na Zachodzie[...]”
Biblioteka Polska w Paryżu mieści się w siedemnastowiecznym gmachu przy 6 quai d’Orléans, na wyspie św. Ludwika. Został on zakupiony w 1853 r. Pierwszym celem tego zakupu było umieszczenie księgozbiorów istniejących już organizacji: Towarzystwa Literackiego (1832 r.), Wydziału Historycznego (1836 r.), Wydziału Statystycznego (1838 r.) oraz Towarzystwa Naukowej Pomocy (1832 r.). Owe organizacje połączyły się w 1854 r. pod jedną nazwą: Towarzystwo Historyczno-Literackie (dalej: THL). Gmach mógł być zakupiony dzięki darowiznom ludzi zamożnych, jak gen. Władysław Zamoyski, ale też biednych żołnierzy armii piemonckiej lub dawnych powstańców 1830 r. Zbieraniem składek zajęli się m.in. Adam Mickiewicz i Zygmunt Krasiński.
Towarzystwo Historyczno-Literackie, zarządzające Biblioteką Polską, zajmuje cztery piętra. Na parterze znajdują się Czytelnia, Archiwa Osobiste i Dział Kartograficzny, na pierwszym piętrze — Sala Konferencyjna i przyległy do niej Salonik Chopina, na drugim — Muzeum Adama Mickiewicza (w Bibliotece znajduje się część rękopisu „Pana Tadeusza”), Sala Posiedzeń Rady Administracyjnej THL (wybieranej na pięcioletnią kadencję przez członków Towarzystwa) oraz Sala im. Kamila Gronkowskiego. Na trzecim piętrze — zwiedzający znajdzie Muzeum im. Bolesława Biegasa i biura sekretarza generalnego Towarzystwa i dyrektora Biblioteki. W historycznych salach wiszą portrety wielkich Polaków, m.in.: hetmana Stefana Czarneckiego, ks. Adama Czartoryskiego, gen. Tadeusza Kościuszki, króla Stanisława Leszczyńskiego, królowej Marii Leszczyńskiej, Adama Mickiewicza, ks. Józefa Poniatowskiego, gen. Kazimierza Pułaskiego, króla Jana III Sobieskiego, Henryka Sienkiewicza, Juliana Ursyn Niemcewicza, hetmana Stefana Żółkiewskiego.
Biblioteka Polska pielęgnuje dzieła dotyczące przede wszystkim historii i literatury polskiej XIX i XX w. Znajdują się tu też niezmiernie cenne inkunabuły i starodruki z XVI i XVII w., m.in. trzy najwcześniejsze wydania dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium (1543, 1566 i 1617), jedno z pierwszych wydań Marcina Lutra, wydania Biblii polskiej ks. Jakuba Wujka i dzieła ks. Piotra Skargi.
Inicjatywę założenia Biblioteki Polskiej w Paryżu powzięli najwybitniejsi przedstawiciele Emigracji listopadowej we Francji: ks. Adam Czartoryski, Karol Kniaziewicz, Adam Mickiewicz, Karol Sienkiewicz i Julian Ursyn Niemcewicz. Działacze emigracji niepodległościowej przekazywali regularnie Towarzystwu testamentem — własne, cenne archiwa, które przyczyniły się do powiększenia zbiorów instytucji. Towarzystwo i Biblioteka miały spełnić następującą misję, powierzoną przez ich fundatorów: „Rozszerzać wiedzę o Polsce i kulturze polskiej we Francji, na zachodzie Europy i w całym świecie, bronić wolności słowa, myśli i prasy przeciw wszelkim zakusom dyktatur i totalitaryzmów, korzystając z poparcia Francji i jej demokratycznego ustroju, służyć wiekowej przyjaźni polsko-francuskiej, zachować duchową niezależność narodu polskiego”.
Pierwszym prezesem THL był ks. Adam Czartoryski, pierwszym zaś dyrektorem Biblioteki — Karol Sienkiewicz. Od końca XIX w. do 1926 r. dyrektorem był Władysław Mickiewicz, dzięki któremu powstało (w 1903 r.) Muzeum im. Adama Mickiewicza.
Z okresu dwudziestolecia międzywojennego należy wymienić rolę ówczesnej Dyrekcji oraz zasłużonych współpracowników: dyrektora Franciszka Pułaskiego, Wandy Borkowskiej, Czesława Chowańca, Ireny Gałęzowskiej, Bronisławy Monkiewiczówny i Henri de Montforta.
Czasy wojenne były niezwykle ciężkie dla instytucji. W obliczu nadchodzącego niebezpieczeństwa, Franciszkowi Pułaskiemu udało się przewieźć do południowej Francji część skarbów Biblioteki, ale w czerwcu 1940 r., po wkroczeniu Niemców do Paryża, Biblioteka została zamknięta i pozostałe zbiory wywieziono w głąb Niemiec. Tylko część zbiorów wróciła do swojej pierwotnej siedziby w lipcu 1947 r.
Po częściowej odbudowie gmachu i zreorganizowaniu zbiorów, THL wznowiło swoją działalność. Kolejnymi prezesami Towarzystwa byli Kamil Gronkowski, ks. Andrzej Poniatowski, Eugeniusz Zaleski. Obecnie stanowisko to piastuje Leszek Talko.
Należy dodać, że przy Bibliotece specyficzną rolę odgrywa Komitet Miejscowy. Ma on za zadanie kontrolę polityki i zarządzania Biblioteką Polską oraz reprezentuje kontynuację praw polskiej emigracji we Francji do tej wiekowej instytucji.
Trzeba również wspomnieć, choć w kilku słowach, o podstawach prawnych istnienia Towarzystwa Historyczno-Literackiego.
W 1866 r., zaledwie 12 lat po oficjalnym utworzeniu, THL zostało uznane na mocy dekretu cesarza Napoleona III za instytucję użyteczności publicznej.
W 1891 r. została podpisana tzw. umowa krakowska z Polską Akademią Umiejętności, ustalająca warunki przekazania Biblioteki Polskiej i powstania Stacji Naukowej przy tejże Bibliotece. Dwa lata później umowę zatwierdzili prezydent Republiki Francuskiej i cesarz Austro-Węgier.
W latach 1926-1929 Biblioteka przejęła dodatkowe funkcje Instytutu Polskiego we Francji; w 1934-1939 działa przy 6, quai d’Orléans Ośrodek Studiów Polskich.
W pierwszych latach po II wojnie światowej Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska wznowiły działalność dzięki pomocy i hojności Polonii amerykańskiej. Niestety jednak w 1951 r. władze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej skonfiskowały majątek Polskiej Akademii Umiejętności; THL wytoczyło proces o unieważnienie umowy krakowskiej.
W 1959 r. francuskie Zgromadzenie Narodowe opowiedziało się za utrzymaniem niezależności Biblioteki Polskiej (467 głosów za, 10 przeciw). Równocześnie Sąd Apelacyjny uznał Towarzystwo Historyczno-Literackie za jedynego zarządcę Biblioteki Polskiej.
Od 1978 r. Fundacja Lanckorońskich uruchomiła pomoc finansową dla Biblioteki. Jej kontynuację przewiduje się aż do 2001 r. W 1992 r. Fundacja im. Zygmunta Lubicz-Zaleskiego zaczęła współfinansować instytucję. Od 1992 r. nawiązano współpracę naukową z Biblioteką Narodową w Warszawie, finansowaną przez polskie Ministerstwo Kultury i Sztuki. W ostatnim okresie dostaliśmy pokaźną pomoc od Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej na odnowienie magazynu rękopisów. Pomoc otrzymujemy również na pracę wydawniczą (MKiS) i na funkcjonowanie („Wspólnota Polska”). Dodajmy na zakończenie, że w 1982 r. Towarzystwo otrzymało w dzierżawę budynek na Wyspie św. Ludwika do 2030 r.
Badacz znajdzie w Bibliotece Polskiej w Paryżu niezmiernie wielką liczbę książek, dokumentów, rękopisów, obrazów, rzeźb. W niektórych wypadkach zbiory te mają ogromną wartość. W gmachu jest ok. 250 tys. druków (przede wszystkim w języku polskim), ok. 5 tys. rękopisów, ok. 25 tys rysunków i rycin, ok. 8 tys. map, atlasów, obrazów i rzeźb, ok. tysiąca afiszy, ok. 5 tys. fotografii, ok. 600 medali, ok. 1000 tytułów czasopism i ok. 90 tys. broszur ulotnych.
Niewątpliwie, najciekawsze zbiory rękopiśmienne dotyczą Hotelu Lambert (1843-1975), symbolu osiągnięć obozu politycznego i rodziny Czartoryskich. Dzielą się one na: spuścizny osób, instytucji i organizacji związanych z tym historycznym budynkiem; dokumenty obrazujące działalność finansową i dobroczynną Czartoryskich; świadectwa prowadzonych prac remontowych i budowlanych.
Archiwa Instytucji „Czci i Chleba” (1862-1932) stanowią odrębny rozdział w historii Polonii francuskiej. Jej głównym celem było niesienie pomocy emigrantom polskim. Instytucja ta troszczyła się o weteranów Powstań Listopadowego i Styczniowego, o sieroty polskie, stypendia dla uczniów i studentów.
Wśród licznych kolekcji osobistych należy zauważyć obecność znacznych pod względem ilościowym spuścizn rękopiśmiennych wieloletnich członków THL. Można przytoczyć kilka przykładów:
Warto wreszcie powiedzieć kilka słów o Papierach Emigrantów. Jest to zbiór listów, dokumentów, autografów, dotyczących prac i stosunków emigracji z XIX w. Znaleźć w nim można m.in. niezwykle ciekawe spuścizny następujących osobistości: Stanisława Barzykowskiego, Józefa Bema, Felicjana Biernackiego, Kamila i Ludwika Bystrzonowskich, Floriana Chaborskiego, Seweryna i Franciszka Duchińskich, Józefa Hoene-Wrońskiego, Adolfa Januszkiewicza, Karola Kniaziewicza, Jerzego Ręczyńskiego, Karola Sienkiewicza, Juliana Ursyn Niemcewicza, rodziny Zaleskich. Znajduje się tu również archiwum Sejmu powstańczego, wraz ze słynnym, podpisanym przez wszystkich posłów, aktem detronizacji Mikołaja I z dn. 22 I 1831 r.
Jeśli chodzi o epoki wcześniejsze, zbiory Biblioteki obejmują następujące rękopisy i druki: dokumenty i listy królów polskich do papieży i królów europejskich, diariusze sejmowe. Są tu też: opis poselstwa Jerzego Ossolińskiego do Londynu w roku 1621 oraz archiwa ambasady rosyjskiej w Warszawie z końca XVIII stulecia. Wśród listów widnieją słynne nazwiska: Fryderyka Chopina, Wiktora Hugo, Marii Konopnickiej, Tadeusza Kościuszki, Zygmunta Miłkowskiego (Teodora Tomasza Jeża), księcia Ludwika Napoleona — późniejszego cesarza Napoleona III, Cypriana Norwida, Kazimierza Pułaskiego, Władysława Reymonta, Henryka Sienkiewicza, króla Jana III Sobieskiego, króla Henryka III Walezego, Stefana Żeromskiego. Lista ta nie jest pełna.
W Dziale Kartograficznym jest zbiór (ok. 4 tys. map) atlasów i planów ziem polskich od XVI do XX w., m.in. szesnastowieczne wydanie Mapy Słowiańszczyzny Ptolemeusza, dziewiętnastowieczne mapy ziem polskich znanych kartografów (Józef Chodźko, Joachim Lelewel, Jędrzej Słowaczyński), atlasy Feliksa Wrotnowskiego, Wojciecha Chrzanowskiego, międzywojenne mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego.
Na zakończenie trzeba wspomnieć o dziale poświęconym prasie polskiej z XVIII, XIX i XX w., szczególnie czasopism wychodzących w Polsce i na obczyźnie (roczniki „Czasu” i „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” z Krakowa, „Kuriera Poznańskiego”, „Kuriera Warszawskiego” i lwowskiego „Słowa Polskiego”).
Muzeum Adama Mickiewicza przechowuje pamiątki osobiste wieszcza (m.in. biurko z okresu paryskiego, pióro, kałamarz, obrączki ślubne), papiery osobiste, dokumenty związane z jego działalnością publicystyczną i polityczną. W archiwum zgromadzone są autografy utworów poety („Ksiąg Pielgrzymstwa”, fragmenty „Dziadów”, fragmenty brulionów „Pana Tadeusza”), jego korespondencja, akta rodzinne. Całość ilustruje bardzo bogaty zbiór portretów Mickiewicza (m.in. Davida d’Angers, Bourdelle’a, Oleszczyńskiego, Wańkowicza).
Salon Chopina jest we Francji jedyną stałą wystawą poświęconą pamięci kompozytora. Znajdują się tu autografy muzyczne oraz listy, pamiątki osobiste (zdjęcie, pukiel włosów, fotel z ostatniego mieszkania przy placu Vendôme, maska pośmiertna wykonana przez Clesingera). Należy też wymienić wśród zbiorów portrety bliskich krewnych i przyjaciół (Józef Elsner, Wojciech trzymała, Teofil Kwiatkowski, George Sand).
Muzeum im. Bolesława Biegasa prezentuje wybór dzieł (obrazów i rzeźb) polskich twórców przełomu XIX i XX w. (Bolesław Biegas, Olga Boznańska, Tadeusz Makowski, Jan Styka). Kolekcja ta jest uzupełniona obfitą dokumentacją życia artystycznego (katalogi wystaw, broszury, wycinki prasowe, fotografie) polskiego Paryża.
Kolekcja Kamila Gronkowskiego skupia obrazy i rysunki artystów europejskich XVIII i XIX w. (szkoły francuska, włoska i holenderska) oraz zbiory porcelany, szkła, przedmiotów artystycznych Dalekiego Wschodu.
Należy dodać, iż zbiory artystyczne THL obejmują wybitne dzieła malarstwa polskiego od końca XVIII do początku XX w.:
W ostatnim okresie przybyły zbiory Jana Ekierta i van Haardta. Zachowane wycinki prasowe, katalogi wystaw, rzadkie magazyny artystyczno-literackie, archiwa osobiste i rodzinne, korespondencja i fotografie, ukazujące życie i działalność tych twórców, oraz teksty krytyczne i opinie historyków sztuki stanowią bezcenną całość.
W ramach THL istnieją też komisje, które regularnie przeznaczają kilka stypendiów rocznie dla badaczy literatury (Stypendia im. Stanisława Lama) i historii (Stypendia im. Jana i Suzanne Brzękowskich).
Wreszcie podkreślmy, że pod adresem 6, quai d’Orleans mają swoją administracyjną siedzibę różne organizacje, jak Komitet Miejscowy Biblioteki Polskiej, Towarzystwo Opieki nad Polskimi Zabytkami i Grobami Historycznymi we Francji, Towarzystwo Polsko-Ukraińskie, Towarzystwo im. Janusza Korczaka, Komitet Francuski Dwusetlecia Urodzin Adama Mickiewicza, Komitet Nagrody im. Marii i Zygmunta Lubicz-Zaleskich. Towarzystwo oraz Biblioteka Polska w Paryżu wchodzą w skład Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie.
Duch daje życie. I tego właśnie ducha, który daje życie człowiekowi, narodowi, Ojczyźnie starali się budzić podtrzymując, rozwijając i tworząc arcydzieła polskiej kultury: prozy, poezji, muzyki, sztuki, organizując wykłady, biblioteki — znana Biblioteka Polska w Paryżu, pomimo licznych trudności, z jakimi się boryka, kontynuuje te tradycje i jest ważną polską placówką kulturalną na Zachodzie (...).
[z przemówienia Ojca Świętego Jana Pawła II do Polaków na Champ de Mars w Paryżu, 31 maja 1980 roku]
Gdy dłużej zastanowimy się nad faktem, że w 1838 roku powstaje Biblioteka Polska w Paryżu, może się zrodzić pytanie: dlaczego nasi poprzednicy z Wielkiej Emigracji wybrali bibliotekę na terenie Francji jako formę działania politycznego przeciw przemocy?
Otóż zduszeniu powstania listopadowego w 1831 roku przez cara Mikołaja I, elita emigracji polskiej znajdującej się w Paryżu posiadała dokładną wizję tragicznej sytuacji, w której się znajdowała zniewolona Polska. Poseł Sejmu Czteroletniego i poeta Julian Ursyn Niemcewicz tak pisał w swojej odezwie w maju 1838 roku:
Kiedy na ziemi polskiej obce rządy gwałtem i podstępem podkopują starodawne podstawy naszego istnienia (...), kiedy skarby ożywiające tradycje patriotyzmu (...) stały się pastwą najazdu, postanowiliśmy rozszerzyć i podnieść zakres naszych działań. Z darów początkowych zakłada się Biblioteka Polska, która da Bóg powiększać się będzie. Księgozbiór, archiwa i wszelkie zbiory w Paryżu zgromadzone (...) dziś na obcej ziemi bezpieczniejsze jak na rodzimej, stają śię własnością' Narodu Polskiego.
Natomiast Leon Wodziński taki oto cel wyznaczył dla nowo powstającej instytucji emigracyjnej:
Francja od tylu lat przybrana nasza ojczyzna (...) niechaj będzie także zbiorem tego, cośmy kiedyś umieli i co umieć będziemy (...) Istnienie Biblioteki w Paryżu nie będzie rzeczą chwilowej użyteczności, służyć powinna na zawsze, nawet i w szczęśliwych chwilach, ale oświecenia młodzieży polskiej i stanie się zarazem źródłem dla cudzoziemców, w którym czerpać będą mogli pisarze zagraniczni, tak mało o nas wiedzący (...) będzie to pamiątka naszej tułaczki, groszami wygnańców zbudowania i dla nauki potomnych wystawiona.
Na ówczesne apele odpowiedzieli wszyscy przedstawiciele Wielkiej Emigracji: poeci — Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński, Cyprian Norwid, Bogdan Zaleski; historycy—Joachim Lelewel, Teodor Morawski, Walerian Kalinka; bohaterowie wojen napoleońskich i powstania, generałowie — Karol Kniaziewicz, Józef Bem, Henryk Dembiński, Józef Dwernicki; prezes Rządu Narodowego — książę Adam Czartoryski; uczeni i pisarze — Ignacy Domeyko, Maurycy Mochanacki, Julian Klaczko, Feliks Wrotnowski; księża zmartwychwstańcy — Tomasz Jełowicki, Piotr Semenko, Hieronim Kajsiewicz; artyści — Antoni i Władysław Oleszczyńscy, Teofil Kwiatkowski, Henryk Rodakowski; muzycy — Fryderyk Chopin, Albert Sowiński.
Bardzo często te same osobistości będą przekazywać nowej Bibliotece Polskiej swoje cenne księgozbiory, które były przyjmowane przez ówczesne Towarzystwo Pomocy Naukowej i Towarzystwo Literackie Polskie: pierwszym znaczniejszym darem był zbiór Gustawa Małachowskiego. Potem doszły zbiory Juliana Ursyna Niemcewicza, Karola Ottona Kniaziewicza, Józefa Bema, Stanisława Barzykowskiego. Napływały liczne książki, druki i rękopisy: od senatora Macieja Wodzińskiego, księgozbiór pułkownika Szulca, akta Sejmu 1830-1831, archiwum sztabu generalnego Wojska Polskiego, Misji Polskiej 1830-1831, pamiątki uczestników powstania listopadowego i organizacji emigracyjnych (np. Instytucji „Czci i Chleba”), odpisy dokumentów dotyczących historii Polski z archiwów londyńskich i paryskich.
Jednym słowem, emigranci uważali za swój obowiązek zdeponować w Bibliotece wszystko to, co zdołali wywieźć z kraju lub zdobyć podczas ich pobytu na wygnaniu. Książki napływały także z kraju, nadsyłane przez księgarzy lub autorów. Do dnia dzisiejszego wpływają książki autorów w języku polskim lub w ich przekładzie na język francuski. W miarę możliwości finansowych dokonywano również zakupów (szczególnie na aukcjach).
W oczach Karola Sienkiewicza, niestrudzonego zbieracza starodruków i książek oraz pierwszego dyrektora Biblioteki Polskiej na wyspie św. Ludwika (jego kolekcje stanowią w pewnej mierze podstawę zbiorów bibliotecznych), „biblioteka jest prawdziwym arsenałem wojennym na rzecz niepodległości”. Dlatego Władysław Mickiewicz przekaże Bibliotece wiele książek, rękopisów, obrazów i rycin związanych z osobą i twórczością swojego ojca, Adama. Zbiory te stanowiły podstawę i główną część założonego przez niego w 1903 roku Muzeum Adama Mickiewicza.
Jeśli w 1848 roku oszacowano liczbę książek i czasopism na 25 000 tomów, w 1893 księgozbiór liczył 42 000 tomów, a w 1912 uważano, że było ich już przeszło 80 000 (według Stanisława Strzembosza). Jednak, ponieważ nie istniał żaden wykaz ani inwentarz, zmierzono w latach 20. wszystkie półki zajęte książkami na metry, a licząc 30 książek na metr bieżący, wyliczono, że Biblioteka posiada około 65 000 tomów.
Nie będziemy opisywali historii Biblioteki Polskiej (tym tematem zajmuje się C. Pierre Zaleski) ani zbiorów archiwalnych (zagadnienie to przedstawia Ewa Rutkowska).
Trzeba jednak koniecznie wspomnieć, chociażby przytaczając jeden znamienny przykład, w jakiej mierze pracownicy tej instytucji dbali i walczyli o spuściznę znajdującą się przy 6. quai d’Orléans. Otóż na początku II wojny światowej, licząc się z możliwością okupacji Francji przez Niemców, dyrekcja Biblioteki zdołała ukryć na południu Francji część jej zbiorów. Niestety po wkroczeniu wojsk niemieckich do Paryża w czerwcu 1940 roku Bibliotekę Polską zamknięto, a pozostałe zbiory wywieziono do Niemiec.
Należy tu złożyć hołd Francuzom i Polakom, którzy zdołali ocalić pewną część zbiorów bibliotecznych (130 000 książek zostało wywiezionych przez okupantów, którzy weszli do Biblioteki Polskiej zaledwie cztery dni po wkroczeniu do Paryża). Warto przytoczyć opis tych tragicznych dokonany dni przez naocznego świadka i niezmordowanego dyrektora Franciszka Pułaskiego:
W rezultacie naszych zabiegów ewakuacyjnych, prowadzonych w pośpiechu, ciągle pod groźbą wejścia do Paryża wojsk niemieckich, zdołaliśmy wyekspediować następujące transporty:
Ponadto w liście z 16 sierpnia 1941 roku Franciszek Pułaski informuje kardynała Augusta Hlonda (prymas Polski przebywa wówczas na wygnaniu w Lourdes) o uratowanych zbiorach Biblioteki Polskiej:
Z nowego kataklizmu, jakim w niezbadanych wyrokach Swoich Opatrzność ponownie doświadcza nasz naród i Państwo, udało mi się uratować dla przyszłych pokoleń niektóre pamiątki narodowe i naukowe zbiory, będące własnością Polskiej Akademii Umiejętności, a przechowywane w Bibliotece Polskiej w Paryżu i w złączonym z nią muzeum im. Adama Mickiewicza. To, co uratowano, jest tylko częścią zbiorów tych instytucji (większość władze okupacyjne wywiozły z Paryża), ale częścią najistotniejszą. Są to bezcennej wartości pamiątki narodowe, rękopisy z epoki rozbiorowej i porozbiorowej, prawie cała spuścizna rękopiśmienna Adama Mickiewicza, archiwa powstańcze i emigracyjne, zbiory kartograficzne, statystyczne i graficzne oraz wybrane z całości zbiorów, liczących ponad 150 tysięcy tomów, niemal wszystkie dzieła dawne i współczesne, zawierające naukową dokumentację o Polsce, jej dziejach, kulturze i możliwościach gospodarczych. Ten cały gromadzony przez sto lat, a ostatnio wielkim nakładem uzupełniony zasób wiedzy o Polsce, zawierający rzeczy dziś zgoła niedostępne do nabycia, a wobec zniszczenia zbiorów krajowych nieraz jedyne i niezastąpione z czasem stać się może i powinien główną podstawą ponownie powołanej do życia Biblioteki Polskiej, która, jeżeli będą po temu środki i ludzie szczerze sprawie tej oddani, stać się może jeszcze znakomitsza i lepiej do współczesnych potrzeb naukowych i Państwowych dostosowaną Instytucją. (...) W tym stanie rzeczy, gdy władze Akademii są przez okupantów zawieszone, gdy nierozstrzygnięty dotąd rezultat wojny wszelkie instytucje krajowe stawia pod znakiem zapytania, jedyną Instytucją, która ma pomimo wszystko największe dane trwałości, jest Kościół Katolicki w Polsce, do Jego więc Najwyższego Zwierzchnika, ze względu zarówno na Jego stanowisko, narodowe i międzynarodowe, jako też na Jego wysoki autorytet osobisty, pozwalam sobie się odnieść prosząc, aby raczył wziąć pod swoją opiekę załączony przy niniejszym opieczętowany pieczątką Biblioteki Polskiej (BP) fascykuł (99 kart) a zawierający: 1) zestawienie depozytów, 2) oryginalne kwity depozytowe, 3) kopie korespondencji oraz 4) szczegółowe wykazy wartości każdego depozytu (...).
W końcu zbiory z ogromnymi brakami dopiero w lipcu 1947 roku powróciły z Niemiec do Paryża dzięki Francuzom znajdującym się tam w niewoli. Pewna część zbiorów, związana szczególnie z Muzeum Adama Mickiewicza, znalazła się po kilkuletniej wędrówce poprzez Niemcy i Związek Radziecki w Warszawie, gdzie stała się zaczątkiem istniejącego tam Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza (o tej specyficznej części historii księgozbioru traktuje artykuł Hanny Łaskarzewskiej).
Na powojenne pokolenie miłośników Biblioteki Polskiej w Paryżu spadł podwójny obowiązek:
Trzeci cel w niedługim czasie stał się niezbędny do zrealizowania: obrona zbiorów przed zakusami nowo powstałych władz komunistycznych, ściśle związanych z Moskwą.
Zbiory książek, dokumentów, rękopisów i obrazów w Bibliotece Polskiej w Paryżu —niektóre o bezcennej wartości—są ogromne. W jej murach znajduje się ponad 200 000 druków w różnych językach (oczywiście w większości w języku polskim), około 2 600 pozycji rękopisów, około 25 000 rysunków i rycin, około 8 000 map, atlasów, obrazów i rzeźb, około 1 000 afiszy, około 5 000 fotografii, około 600 medali, około 1 000 tytułów czasopism i około 90 000 broszur ulotnych. Ze względu na liczebność i wartość swych zbiorów Biblioteka należy do najbogatszych bibliotek polskich na świecie i jest członkiem założycielem Stałej Konferencji Bibliotek, Archiwów i Muzeów Polskich na Zachodzie.
Na zbiory książek i druków składają się przede wszystkim XIX- i XX-wieczne dzieła z zakresu historii, życia politycznego, ekonomii, geografii, etnografii, etnologii, socjologii, krytyki literackiej i krytyki sztuki, studiów demograficznych i statystycznych, historii nauk, filozofii i kultury polskiej. Do książek wydanych indywidualnie doszły wydania naukowe związane np. z Polską Akademią Umiejętności lub też oficjalne wydania państwowe. Przed II wojną światową nawet Liga Narodów przesyłała do Biblioteki Polskiej w Paryżu swoje publikacje.
Niektóre książki mają szczególnie wielką wartość: trzy najwcześniejsze wydania epokowego dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium (Norymberga 1543, Bazylea 1566 i Amsterdam 1617), jedno z pierwszych wydań dzieł Marcina Lutra i innych twórców reformacji, szczególnie z Polski i z Europy Środkowej, rzadkie wydania Biblii ks. Jakuba Wójka i dzieła ks. Piotra Skargi. Znajdują się tu także zbiory kazań z XVII stulecia, inkunabuły prawne i polityczne, dawne herbarze, bogata literatura polityczna polska i francuska z XVIII i XIX wieku, dzieła najlepszych pisarzy polskich XIX i XX wieku.
Biblioteka posiada w swoich zbiorach rzadkie druki krakowskie Hallerów, Wietorów, Łazarzów, druki wileńskie, poznańskie, pińczowskie. Zgromadzone są między innymi:
Warto jeszcze zacytować Herbarz polski to fest o przyrządzaniu ziół rozmaitych y innych do lekarstw należących Marcina z Urzędowa, wydany w drukarni Łazarza (Kraków, 1590), wydania dzieł Jana Kochanowskiego tłoczone w prasach Januszowskiego, Konstytucje sejmowe 1550-1613 z drukarni Szarfenbergera oraz Kronikę Polską Marcina Bielskiego z 1597 roku (druk u Jakuba Sibeneychera). Do tych wspaniałych dzieł należy dorzucić wreszcie wzmiankę o istniejących postyllach, kopernikanach, dziełach Wespazjana Kochowskiego, Mikołaja Reja, Piotra Skargi, Stanisława Rozjusza, Stanisława Orzechowskiego. Biblioteka przechowuje również kilkaset starodruków (między innymi Elzewiry) w oprawach pergaminowych i skórzanych, bogato zdobionych tłoczeniami i złoceniami.
Jest to niewątpliwie największy zbiór biblioteczny dotyczący Polski, jej koncepcji jagiellońskiej i przedrozbiorowej, znajdujący się poza jej granicami i stworzony przez Polaków za granicą. Niestety, podczas ostatniego skontrum książek, które zostało wykonane w latach 2000-2002, zauważono brak na półkach ponad 800 cennych dzieł.
Po II wojnie światowej literatura emigracyjna wzbogaciła zbiory Biblioteki Polskiej, Są to polskie czasopisma, broszury, druki ulotne wydane w różnych miastach Francji, jak Agen, Chateauroux, Besaneon, Avignon, Poitiers, Clermont-Ferrand oraz na północy tego kraju, gdzie żyła i pracowała bardzo liczna grupa polskich emigrantów w latach 20. i 30. XX wieku (zacytujmy istnienie czasopisma „Narodowiec”).
Biblioteka posiada również bezcenne broszury i druki ulotne dotyczące Zakładu św. Kazimierza, Muzeum w Rapperswilu, Misji Polskiej we Francji, Szkoły Polskiej na Batignolles, polskiej emigracji w Anglii. Ponadto historyka literatury zainteresują wszystkie wydania dzieł Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego — jak i również prace o nich — wydane w Polsce i za granicą.
Licznie jest reprezentowana proza polska i francuska. Obok klasyki polskiej, można znaleźć komplet dzieł Voltaire’a, unikalną korespondencję wojskową Napoleona, Historię Francji Michelefa. Ozdobą tego zespołu są również liczne kalendarze i almanachy oraz zbiór dzieł Józefa Marii Hoene-Wrońskiego.
Ważne miejsce zajmują kodeksy dyplomatyczne, karne i wojskowe oraz wydawnictwa Księgarni Luksemburskiej.
Trzeba podkreślić, że w 2003 roku — po sprawdzeniu stanu księgozbioru przez bibliotekarzy z Polski oraz paryski personel Biblioteki — dwie trzecie książek zostały poddane dezynfekcji w specyficznych komorach gazowych. Okazało się, że grzyby i różnego rodzaju insekty zdołały się zagnieździć w bardzo dużej liczbie książek i drastyczna interwencja w celu ocalenia całego księgozbioru stała się niezbędna. Odkażone książki powróciły ostatnio na półki ruchome, zainstalowane w specjalnych pomieszczeniach, gdzie temperatura i wilgotność są stale kontrolowane.
Ponadto istnieje w Bibliotece ogromny zbiór dawnych map, a także atlasów i rycin. Często mapy są dużych formatów; składają się z kilku i nawet kilkunastu arkuszy. Razem jest 4 181 tytułów map w 5 881 egzemplarzach i 7 779 arkuszach, przedstawiających się następująco:
Inwentaryzacją zbiorów kartograficznych, stanowiących osobny dział Biblioteki, zajęła się w latach 1926-1929 Jadwiga Jędrzejowska, która sporządziła dokładny katalog kartkowy map i atlasów. W 1931 roku podczas Międzynarodowego Kongresu Geografów w Paryżu Czesław Chowaniec zorganizował pokaz polskiej kartografii XVI—XIX wieku. Głównie dzięki darom kilku instytucji: Wojskowego Instytutu Geograficznego, Instytutu Kartograficznego E. Romera, Państwowego Instytutu Geologicznego oraz Państwowej Akademii Umiejętności zbiór ten powiększył się do 1939 roku ponad dwukrotnie. Kolekcja ta doznała jednak wielkich strat w czasie wojny, także i katalog został częściowo zniszczony. Po wojnie przeprowadzono ponowną procedurę katalogowania zbioru kartograficznego, przy czym zastosowano układ tematyczny oraz układ według nazwisk autorów przy zachowaniu podziału chronologicznego.
Poświęcano też od dawna w Bibliotece wiele uwagi na uporządkowanie zbiorów prasy polskiej z XVIII, XIX i XX wieku, szczególnie czasopism wychodzących w Polsce i na obczyźnie, nieraz trudno dostępnych gdzie indziej (np. roczniki „Czasu” i „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” z Krakowa, „Kuriera Poznańskiego”, „Kuriera Warszawskiego” i lwowskiego „Słowa Polskiego”). Na uwagę zasługuje również istnienie jednego z najpoważniejszych zasobów prasy solidarnościowej w krajach Europy Zachodniej.
Liczbę zainteresowanych osób przychodzących do Biblioteki Polskiej w Paryżu oblicza się na dwa—trzy tysiące rocznie. Są to przede wszystkim Polacy przybywający z kraju lub z różnych państw, do których wyemigrowali, z Francją na czele, ale również i cudzoziemcy, profesorowie zagranicznych uczelni (znawcy historii Europy Środkowowschodniej czy też slawistyki), młodzież uniwersytecka i szkolna, dziennikarze, osoby poszukujące swych rodzinnych korzeni, stypendyści nagrodzeni przez Towarzystwo Historyczno- Literackie (stypendia im. Stanisława Lama z zakresu historii literatury oraz im. Jana i Suzanne Brzękowskich z zakresu historii). Z ponownym otwarciem Biblioteki w ciągu 2004 roku akcent zostanie niewątpliwie położony na pracę naukową, tym bardziej że wszelkie kontakty nie wiążą się już z przeszkodami, jakie mogły zaistnieć przed rokiem 1989. Ponadto wejście Polski do Unii Europejskiej niewątpliwie przybliży nasz kraj Francuzom.
Z okazji wystawy, pracownia konserwacji Zamku Królewskiego podda restauracji niektóre dzieła pochodzące z kolekcji ikonograficznej Biblioteki Polskiej; ze swojej strony Biblioteka Narodowa konserwuje manuskrypty i starodruki od XV do XVIII wieku, m.in. papieża Grzegorza Expositio beati Gregorii pape super Ezechielem in omelias, Basilae 1496, Jana Długosza Vita beatissimi Stanislai Cracoviensis episcopi, Cracoviae 1511, Stanisława Hozjusza Confessio Fidel Catholicae Christiana, autoritate Synodi provincialis quae habita est Petrocoviae, anno MDLI, Dilingae 1557 oraz De expresso Dei verbo, libelhis his temporibus accomondatissimus, Antverpiae 1561, Szymona Szymonowicza (Castus Joseph, Cracoviae, 1587), Marcina z Urzędowa Herbarz Polski, to iest o przyrodzeniu ziół y drzew rozmaitych, y innych rzeczy do lekarstw należących, Kraków,1595, Stanisława z Kożuchowa (Constytucye, Statuta y Przyvileie Koronne y W.K.Lit. na Walnych Seymach od roku pańskiego 1550 aż do roku 1726 uchwalone, w Mokrzku, 1732 oraz innych znanych autorów.
Tą drogą urzeczywistnia się ważne zadanie naszej instytucji, które przyświecało założycielom Biblioteki i które jest realizowane przez kolejne ekipy. Jak wpisał do księgi pamiątkowej instytucji Prymas Józef Glemp w 1981 roku:
Niech Biblioteka Polska, odbicie rozwoju ducha Narodu, czynnie służy obecnemu i przyszłym pokoleniom Polaków, których źródło i korzenie zawsze wyrastają z kraju nad Wisłą.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.