2023-11-24    

Kolęda

W polskiej tradycji nie sposób wyobrazić sobie świąt Bożego Narodzenia bez kolędy, początkowo wywodzącej się z tradycji ludowej, w późniejszym okresie komponowanej jest również przez wielu wybitnych kompozytorów. Odmiana kolędy o wątkach zaczerpniętych z życia codziennego nazywana jest pastorałką, która w odróżnieniu od kolędy we współczesnym, potocznym tego słowa rozumieniu, nie jest wykorzystywana w chrześcijańskich nabożeństwach ze względu na swój świecki charakter. Czy znają Państwo genezę tych pieśni?

Kolęda swe źródła ma w obchodach rzymskich Kalendae styczniowych (mensis Januarius). Był to szczególny dla Rzymian pierwszy dzień miesiąca, ponieważ 1 stycznia, począwszy od 153 roku przed narodzinami Chrystusa, konsulowie rzymscy obejmowali swój urząd. Z czasem, od 46 roku p.n.e., dekretem Juliusza Cezara 1 stycznia został oficjalnie ogłoszony jako początek roku administracyjnego. Z tej okazji w Rzymie odwiedzano się, wręczano sobie wzajem podarki, śpiewano pieśni. Zwyczaje te przejęło chrześcijaństwo, łącząc je z okresem Bożego Narodzenia, uważanym za początek rachuby nowego czasu. Jest to jeden z najważniejszych aspektów Bożego Narodzenia.

Kolęda w swym pierwszym znaczeniu była zatem noworoczną pieśnią powitalną i pochwalną na cześć gospodarzy, przekazywała życzenia szczęścia i pomyślności. Kolęda w rozumieniu pieśni religijnej związanej z narodzinami Chrystusa wykształciła się później, wraz z rozwojem i umacnianiem się chrześcijaństwa. Kolędy początkowo miały teksty wyłącznie łacińskie. Powszechnie przyjmuje się, że korzenie kolęd tkwią w hymnologii, ale wywodzą się one również z tropów i laud benedyktyńskich. Początkowo twórcy kolęd czerpali z dwóch Ewangelii: św. Mateusza i św. Łukasza. Z biegiem czasu pieśń coraz częściej sięgała do źródeł pobożności ludowej. Inspiracją były też apokryfy i literatura średniowiecza oraz średniowieczny teatr.

Jesus refulsit omnium

Za pierwszą znaną pieśń bożonarodzeniową uważa się łaciński hymn autorstwa św. Hilarego pt. „Jesus refulsit omnium” („Jezus oświeca wszystko”), który powstał w 336 roku. Aż do XIII wieku kolędy, rozumiane jako bożonarodzeniowe pieśni o nieliturgicznym charakterze, nie były śpiewane w kościołach. Tradycję śpiewania kolęd podczas Mszy i innych nabożeństw w okresie Bożego Narodzenia rozpoczął dopiero św. Franciszek z Asyżu. Za najstarszą, znaną bożonarodzeniową kolędę w obecnym rozumieniu uważa się francuską pieśń „Przyjazne zwierzęta”, którą śpiewano już w XII wieku. - we Francji i Wielkiej Brytanii do dzisiaj. W podobnym czasie pojawiła się na terenie dzisiejszych Niemiec kolęda „In Dulci Jubilo”.

"Zdrow bądź, Krolu Anjelski"

„Zdrow bądź, Krolu Anjelski” („Zdrow bądź, Krolu Anielski”) uchodzi za najstarszą polską kolędę. Jej tekst został zapisany w kazaniu Jana Szczekny z 1424 roku. Szczekna był magistrem praskim, profesorem na Uniwersyteckie Krakowskim i spowiednikiem królowej Jadwigi Andegaweńskiej. Oryginalny tekst nie zachował się wraz z zapisem nutowym, nie wiadomo więc dokładnie, jak brzmiała melodia kolędy „Zdrow bądź, Krolu Anjelski”.

Został odnaleziony dopiero w XIX wieku. Natknął się na niego Aleksander Brückner podczas archiwalnych poszukiwań w Petersburgu. Dokument z zapisanymi słowami kolędy Brückner odnalazł w zbiorze dokumentów pochodzących z Biblioteki Załuskich. „Zdrow bądź, Krolu Anjelski” to prawdopodobnie tłumaczenie czeskiej kolędy „Zdráv bud' králi andělský” lub łacińskiej pieśni „Ave rex angelorum”. Najstarsza polska kolęda liczy od 14 do 17 wersów.

Zdrow bądź, Krolu Anjelski
K nam na świat w ciele przyszły,
Tyś zajiste Bog skryty,
W święte czyste ciało wlity.
Zdrow bądź, Stworzycielu
Wszego stworzenia,
Narodziłś się w ucirpienie
Prze swego luda zawinienia.
Zdrow bądź, Panie, ot Panny
Jenżś się narodził za ny.
Zdrow bądź, Jesu Kryste, krolu,
Racz przyjęci naszę chwałę.
Racz daci dobre skonanie
Prze twej matki zasłużenie,
Abychom cię wżdy chwalili,
Z tobą wiecznie krolowali. Amen.

Kolęda w liturgii kościoła

W liturgii Kościoła katolickiego kolędy wykonuje się od mszy o północy w święta Bożego Narodzenia (noc 24/25 grudnia) do święta Chrztu Pańskiego (niedziela po 6 stycznia). W polskiej tradycji dopuszcza się śpiewanie ich do Święta Ofiarowania Pańskiego (2 lutego). Najsłynniejszą kolędą jest Cicha noc, którą przetłumaczono na ponad 300 języków i dialektów. Powstała w roku 1818 w małym austriackim miasteczku Oberndorf bei Salzburg w Alpach. Jej autorami byli wikary miejscowego kościoła Józef Mohr oraz jego organista Franz Xaver Gruber.